ZAGADKA nr 4. Jaki gatunek ptaka został oskubany i zjedzony przez krogulca?

Czasami podczas spaceru po leśnych ostępach możemy natknąć się na miejsca z dużą ilością ptasich piór – są to tak zwane oskuby, czyli stołówki, w których jakiś ptasi drapieżnik (zwykle jastrząb lub krogulec) oskubał przed skonsumowaniem innego ptaka. Czasami takie oskuby zlokalizowane są bezpośrednio na ziemi, na leżącym pieńku (tak jak na zdjęciu) lub pozostałym po ściętym drzewie wystającym z ziemi pniu. Ten oskub, który pozostawił prawdopodobnie krogulec, znaleźliśmy w minioną sobotę w lesie w pobliżu amfiteatru w Górze św. Anny. Jak myślicie, jaki skrzydlaty nieszczęśnik nie zdołał uciec przed oprawcą i stał się jego posiłkiem?

fot. P. Zabłocki

 ROZWIĄZANIE: dzięcioł duży Dendrocopos major

C jak... czyli eksponatowego abecadła ciąg dalszy

czeczotka - gatunek niewielkiego ptaka z rodziny łuszczaków Fringillidae. W Polsce lęgowy w Tatrach, Karkonoszach, Górach Izerskich oraz lokalnie na Ziemi Kłodzkiej i w strefie kosówki na Pomorzu Gdańskim. W okresie przelotów i zimą, szczególnie w latach, gdy brakuje na północy pożywienia, spotykana w dużych stadach w całym kraju. Można wtedy obserwować hałaśliwe i ruchliwe czeczotki żerujące na brzozach, leszczynach i modrzewiach, a także na chwastach wśród pól i nieużytków. Gatunek chroniony i umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
Martwą czeczotkę — ofiarę kolizji z pojazdem samochodowym, znaleźliśmy 02.03.2011 w miejscowości Wachowice koło Olesna. Preparat sylwetkowy ptaka, zarejestrowany w zbiorach MŚO pod numerem 11644, wykonał Bogdan Kieś (Pracownia Preparowania Zwierząt w Przyszowicach koło Gliwic).

czeczotka Acanthis flammea, fot. M. Wolny

czernica - gatunek kaczki należący do plemienia grążyc (kaczek nurkujących). Spotykany jest w kraju od końca XIX w., obecnie występujący powszechnie na niżu w całej Polsce. Zamieszkuje najchętniej stawy hodowlane, jeziora i inne zarośnięte zbiorniki wodne z otwartym lustrem wodnym, szczególnie te z wyspami. Gniazda zakłada w szuwarach lub na wyspach, bardzo często w koloniach lęgowych mew. Korzysta w tych miejscach z „parasola ochronnego” jaki tworzą spostrzegawcze i agresywne w stosunku do drapieżników mewy. Składa 8–11 oliwkowozielonych jaj, nierzadko zdarza się, że samice podrzucają jaja do gniazd innym samicom. W Polsce należy do gatunków łownych, okres polowań trwa od 15 sierpnia do 21 grudnia.
Preparat sylwetkowy samca czernicy o nr inw. MŚO/P/10604 został nabyty w 1992 r. na drodze zakupu od E. Włochowicz. Preparat sylwetkowy samicy o nr inw. MŚO/P/11545 wykonano w Pracowni Preparowania Zwierząt w Przyszowicach. Kaczkę znaleźliśmy martwą (ofiara botulizmu) 23.08.2010 na zbiorniku Dzierżno Duże w woj. śląskim.

czernica Aythya fuligula - samiec, fot. M. Wolny

czernica - samica, fot. M. Wolny

czerwończyk nieparek - motyl dzienny z rodziny modraszkowatych Lycaenidae.  Występuje na obszarach strefy umiarkowanej od zachodniej Europy po wschodnie krańce Azji. Gatunek pospolity w kraju, ale częściej spotkany na niżu; nie występuje w wysokich górach. Związany jest ze siedliskami wilgotnymi, takimi jak: podmokłe łąki, torfowiska niskie, obrzeża rowów melioracyjnych, jednak w ostatnich latach obserwowany jest też w siedliskach ruderalnych. W ciągu roku ma jedno lub dwa pokolenia. Osobniki dorosłe (rozpiętość skrzydeł 32-40 mm, wyraźny dymorfizm płciowy) latają od końca czerwca do początku sierpnia, a przy dwóch pokoleniach od początku czerwca do końca sierpnia. Roślinami żywicielskimi gąsienic są głównie szczaw lancetowaty Rumex hydrolapathum i wodny R. aquaticus, coraz częściej żerują też na innych gatunkach szczawiu. W Polsce motyl ten podlega ochronie gatunkowej (w kraju nie jest zagrożony, wyginął natomiast na wielu stanowiskach w Europie). Ponadto został wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt i na Czerwoną Listę Zwierząt Ginących i Zagrożonych.
Okaz został odłowiony 26.05.2007 w Raszowej, gm. Leśnica (leg. P. Zabłocki, M. Wolny; det. et prep. P. Zabłocki). Znajduje się w gablocie ze zbiorem motyli Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” i okolic (MŚO/P/10783).

czerwończyk nieparek Lycaena dispar, fot. M. Wolny

czermień błotna - bylina z rodziny obrazkowatych Araceae. Występuje na obszarach klimatu umiarkowanego i subarktycznego półkuli północnej (od Europy Środkowej i Wschodniej po Japonię oraz w subarktycznej Ameryce Północnej do północnych i wschodnich Stanów Zjednoczonych); w Polsce pospolita. Spotykana na terenach zabagnionych, torfowiskach i nad brzegami zbiorników wodnych. Kwitnie od maja do sierpnia. Zapylane przez ślimaki kwiaty tworzą kolbiasty kwiatostan, osłonięty jednostronnie jajowatą, białą i płasko otwartą pochwą. Dojrzałe owoce są czerwone (polska nazwa czermień wywodzi się od cerkiewnosłowiańskiego słowa чēрменъ czrmĭn – czerwony). Roślina zawiera toksyczny alkaloid aroinę. Przy kontakcie ze śluzówką przewodu pokarmowego powoduje bolesne pieczenie oraz stan zapalny, a po spożyciu w większych ilościach może wywołać biegunkę i paraliż. W określonych dawkach i po odpowiedniej obróbce ma właściwości lecznicze i może być wykorzystywana w kulinariach. Napar z wysuszonego kłącza był stosowany wewnętrznie w leczeniu przeziębienia, grypy i duszności, zaś zewnętrznie w postaci okładów, w przypadku opuchlizny lub ukąszenia przez węże (wierzono nawet, że noszenie przy sobie kłącza czermieni błotnej lub natarcie rąk jej sokiem chroni przed ukąszeniem przez te gady). W Szwecji sproszkowane kłącze czermieni błotnej było dodawane do mąki używanej do wypieku chleba, a w Bangladeszu jako składnik potrawy typu curry. Liście czermieni stosowano niegdyś też do zabezpieczania serów przed zepsuciem. Owoce, wysuszone i ugotowane, nadają się do spożycia. Są niesmaczne, ale bogate w składniki odżywcze, np. Indianie Ameryki Północnej przygotowywali z nich mąkę.
Okaz o numerze inw. MŚO/P/1443 został zebrany w stadium kwitnienia 26.07.1939 w Nowej Kuźni/Neuhammer przez K. Bialuchę.

czermień błotna Calla palustris, fot. M. Wolny

Miedziopierś północna Somatochlora arctica - nowy gatunek dla odonatofauny Opolszczyzny

miedziopierś północna - larwa,
 fot. P. Zabłocki

Miedziorpierś północna Somatochlora arctica jest tyrfobiontem i sfagnobiontem związanym ze śródleśnymi torfowiskami wysokimi i przejściowymi. Przez Polskę przebiega zachodnia granica zwartej części jej areału. Obecnie znana jest z izolowanych stanowisk lub ich lokalnych koncentracji na Pojezierzach: Litewskim, Południowopomorskim i Wschodnio-pomorskim, a także na Podlasiu, Roztoczu, Górnym Śląsku, w Kotlinie Sandomierskiej, okolicach Łodzi i Górach Święto-krzyskich. Somatochlora arctica wykazana została do tej pory w Polsce z 62 stanowisk zlokalizowanych w 43 kwadratach siatki UTM (Bernard i in. 2009, da Costa 2010, Buczyński i Tończyk 2004, Buczyński i in. 2010, Tończyk 2010). Na obszarze dzisiejszego województwa opolskiego nie była dotąd obserwowana. Najbliższe nowoodkrytemu są stanowiska położone w województwie śląskim (około 40 km) (Bernard i in. 2009). Z okresu historycznego znana jest ona tam z trzech lokalizacji (Scholz 1917, Sawkiewicz i Żak 1966, zbiory Górnośląskiego Muzeum w Bytomiu). Współcześnie na tym obszarze miedziopierś północną wykazano również na trzech stanowiskach: w rezerwacie „Jeleniak-Mikuliny” (Dolný 2003, Dolný i in. 2003, Dolný i Miszta 2004), w rezerwacie „Rotuz” (Dolný 2003), gdzie potwierdzono go także w roku 2012 (Miszta A. inf. ustna), oraz na obszarze użytku ekologicznego „Jeziorko” między miejscowościami Leśniaki i Korzonek (Miszta i Dolný 2007). W literaturze można też znaleźć czwartą lokalizację stwierdzenia tego gatunku w okolicach miejscowości Pniowiec (Miszta i Cuber 2009), jednak sami autorzy nie uznają obecnie tej obserwacji ze względu na błędne oznaczenie gatunku (Miszta A. inf. ustna). Jest to jednocześnie miejsce historycznej obserwacji Sawkiewicza i Żaka (1966), którzy komentują, że brak w tej okolicy siedliska dogodnego dla rozrodu tego gatunku. W Czechach, najbliżej zlokalizowane stanowisko znajduje się na południe od Głuchołaz (Dolný i in. 2008) w odległości około 100 km od nowoodkrytego stanowiska w województwie opolskim. Larwy tego gatunku rozwijają się w niewielkich, często o powierzchni nie przekraczającej 1 m², zbiornikach wodnych zawieszonych w ple sfagnowym. Mogą one występować także w dolinkach między kępami torfowców, na rozlewiskach obrzeży torfowisk wysokich, rzadziej w dołach potorfowych lub starych rowach melioracyjnych w całości zarośniętych torfowcami (Buczyński 1998 a i b, Buczyński i Tończyk 2004, Dolný i in. 2008). Nowe stanowisko odpowiada najbardziej właśnie temu ostatniemu rodzajowi siedlisk. Larwy zostały wyłowione tylko w jednym (największym) oczku wodnym tylko na jednym z pięciu kanałów, co nie oznacza, że nie mogą rozwijać się i w pozostałych, z których pobierano tylko pojedyncze próby. Somatochlora arctica jest gatunkiem o silnej fragmentacji zasięgu i ograniczonym obszarze występowania (Bernard i in. 2009). Zagrożona jest przede wszystkim przez zanik i degradację siedlisk, które przez wiele lat traktowane jako nieużytki po zabiegach melioracyjnych i osuszeniu obsadzano sosną. Obecnie mimo, że zabiegów takich zaprzestano baza siedliskowa jest już mocno ograniczona. Siedliska podlegają dalszej degradacji o podłożu klimatycznym – wysychają w skutek ocieplenia, wrażliwe są też na wszelkie ekstremalne sytuacje pogodowe (Buczyński i Tończyk 2004, Bernard i in. 2009). Małe, lokalne, oddalone od siebie populacje mogą w ciągu kilku lat o niesprzyjających warunkach pogodowych ulec całkowitemu zanikowi. Tym bardziej pocieszające jest, że na wykrytym stanowisku stwierdzono zadowalający poziom wody w kanałach z torfowcami. Somatochlora arctica w kontekście regionalnym i europejskim, należy do gatunków ważek o najcenniejszych wartościach dla waloryzacji obszarów i siedlisk, a w szczególności torfowisk wysokich i przejściowych, dla których jest gatunkiem parasolowym (Bernard i in. 2002, Bernard 2004, Sahlén i in. 2004). Jak wykazują Bernard i in. (2002), tylko mała część stanowisk S. arctica w Polsce znajduje się na obszarach chronionych. Pocieszające jest więc, że występowanie tak rzadkiego i zagrożonego gatunku stwierdziliśmy na obszarze o wysokim statusie ochronnym – rezerwacie. W Polsce miedziopierś północna objęta jest ochroną prawną (Rozporządzenie… 2011), umieszczono ją także w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Buczyński i Tończyk 2004) oraz na Czerwonej liście ważek Polski (Bernard i in. 2009). 

Stanowisko i szczegóły obserwacji 

Skróty i symbole: larv. – larwa(y), fot. – dokumentacja fotograficzna w bazie Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego.
woj. opolskie:
* rez. Kamieniec – śródleśne kanały w oddziale 135b boru bagiennego (Nadleśnictwo Olesno, leśnictwo Chudoba, obręb Zębowice), UTM: CB03, 50°49′51″N, 18°17′33″E
08.09.2012: 7 larv., fot.

śródleśny kanał, w którym stwierdzono larwy miedziopiersi północnej (rez. Kamieniec, 08.09.2012), fot. P. Zabłocki

kanały wypełnione torfowcami (rez. Kamieniec, 08.09.2012), fot. P. Zabłocki

Literatura 
Bernard R. 2004. Mity i rzeczywistość – ocena stanu krajowej populacji wybranych gatunków ważek (Odonata), chronionych lub uznawanych za rzadkie w Polsce na tle sytuacji w Europie. [W:] Badania ważek, chrząszczy i chruścików na obszarach chronionych. Materiały II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, 21–23.V.2004, P. Buczyński, E. Serafin, A. Ptaszyńska (red.). Wyd. MANTIS, Olsztyn, 6–7.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G. 2002. Present state, threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland. Nature Conserv. 59 (2): 53–71.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Buczyński P. 1998 a. Somatochlora arctica (ZETT.) in the Janowskie Forests (Lasy Janowskie), SE Poland (Anisoptera: Corduliidae). Notul. odonatol. 5 (1): 8–9.
Buczyński P. 1998 b. Wysychanie torfowisk sfagnowych a występowanie larw ważek (Odonata): obserwacje z Lasów Janowskich (Polska południowo-wschodnia), [W:] 43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Poznań, 4 – 6 września 1998. Materiały zjazdowe. Wiad. entomol. 17 Supl.: 160–161.

Buczyński P., Cichocki W., Rozwałka R. 2010. Ponowne odkrycie Somatochlora alpestris (Sélys, 1840) i nowe stanowisko S. arctica (Zetterstedt, 1840) w Kotlinie Nowatorsko-Orawskiej (Odonata: Corduliidae). Odonatrix 6 (2): 42–46.

Buczyński P., Tończyk G. 2004. Somatochlora arctica (Zetterstedt, 1840), miedziopierś arktyczna. [W:] Polska czerwona księga zwierząt, Bezkręgowce, Z. Głowaciński, J. Nowacki (red.). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków – Poznań, 59–60.
Da Costa J., M. 2010. New data of the Odonata order in the Narew National Park. Odonatrix 6(2): 33–36.
Dolný A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (opolskie and śląskie voivodships). Nat. Siles. Super. 7: 89–91.
Dolný A., Miszta A., Parusel J. 2003. Ważki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa śląskiego (Polska część Górnego Śląska) – wyniki wstępnych badań. Nat. Siles. Super. 7: 93–103.
Dolný A., Miszta A. 2004. Występowanie ważek (Odonata) w czeskiej i polskiej części Górnego Śląska. Wiad. entomol. 23 (3): 133–152.
Dolný A., Bárta D., Waldhauser M., Holuša P., Hanel L. 2008. Vážky České republiky. Ekologie, ochrana a rozšiření. Český svaz ochránců přírody Vlašim, Vlašim. Doucet G. 2010. Clé de détermination des Exuvies des Odonates de France. Société française d’odonatologie, Bois-d’Arcy.
Miszta A., Cuber P. 2009. Nowe stanowiska ważek (Odonata) zagrożonych w Polsce stwierdzonych w latach 2006 – 2008 w województwie śląskim poza obszarami chronionymi. Odonatrix 5(2): 48–54.
Miszta A., Dolný A. 2007. Stanowiska chronionych i rzadkich gatunków ważek w województwie śląskim stwierdzone poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi w latach 2003 – 2005. Odonatrix 3 (1): 9–14.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. Nr 237, poz. 1419.
Sahlén G., Bernard R., Cordero Rivera A., Ketelaar R., Suhling F. 2004. Critical Odonata in Europe. Int. J. Odonatology 7(2): 385–398.
Sawkiewicz L., Żak M. 1966. Ważki (Odonata) Śląska. Rocz. Muz. Górnośl. w Bytomiu (Przyroda) 3: 73–132.
Scholz E.J.R. 1917. Beitrag zur Kenntnis der Odonaten Polens. Z. wiss. Insektenbiol. 13(3/4): 85–96.
Tończyk G. 2010. Ważki (Odonata) Tatr – historia i teraźniejszość. Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem. Zakopane, 2: 101–105. 

Publikacja 
Zabłocki, P., Wolny M. 2012. Pierwsze stanowisko miedziopiersi północnej Somatchlora arctica (Zetterstedt, 1840) (Odonata: Corduliidae) na Opolszczyźnie z komentarzem do listy ważek woj. opolskiego. Parki nar. Rez. Przyr., 31 (3): 87–96.

ZAGADKA nr 3. Co to takiego?

Czy widzieliście już takie okazy? Prawda, że są urocze? Dla ułatwienia dodamy, że wpisane są na listę gatunków chronionych w kraju :-). Te malutkie „miseczki” obserwowaliśmy wczoraj w lesie w Górze św. Anny, nieopodal amfiteatru. Wystarczy podać nazwę rodzajową tych okazów (oznaczenie gatunku możliwe jest wyłącznie za pomocą mikroskopu). Główkujcie... :-) 

fot. M. Wolny

 ROZWIĄZANIE: owocniki grzyba z rodzaju czarka Sarcoscypha sp.

Wyrastają na opadłych, zbutwiałych gałązkach drzew liściastych, często zagrzebanych w ziemi. Owocniki, przypominające niewielkie miseczki lub kieliszki, pojawiają się wczesną wiosną, a niekiedy już w zimie. Ich wnętrze charakteryzuje się niezwykłym, jaskrawym i intensywnym zabarwieniem, które bywa szkarłatne, żywoczerwowne lub pomarańczowoczerwone. Najbardziej znanymi w kraju gatunkami czarek są bardzo do siebie podobne czarki - szkarłatna Sarcoscypha coccinea i austriacka S. austriaca. Można je rozróżnić po kształcie włosków i zarodników, a te widać wyłącznie pod mikroskopem.

Husarz wędrowny Anax ephippiger - nowy gatunek dla odonatofauny Opolszczyzny

husarz wędrowny - samiec, fot. M. Wolny

Husarz wędrowny Anax ephippiger jest gatunkiem suchych obszarów Afryki, Bliskiego Wschodu i południowo-zachodniej Azji aż po Pakistan (Askew 2004). Po porze deszczowej podejmuje wraz z ciepłymi prądami powietrza dalekie wędrówki w poszukiwaniu miejsc do rozrodu docierając nawet do Anglii czy Islandii (Askew 2004, Dijkstra 2006). Nierzadko spotykany jest w Środziemnomorzu, Turcji, Iraku i wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego, gdzie prawdopodobnie corocznie przechodzi rozwój. W Europie sporadycznie stwierdzano jego rozwój w Hiszpanii, Francji, Szwajcarii, Włoszech, Irlandii, Czechach, Słowacji i Polsce (Askew 2004, Bernard i Musiał 1995, Dijkstra 2006, Edelaar i in. 1996). W Polsce A. ephippiger po raz pierwszy obserwowany był w 1992 roku przez Łabędzkiego (2002) na Roztoczu. Następnie odnotowano go w roku 1995, z którego pochodzi rekordowa liczba 10 stwierdzeń z: Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej (Grzywocz 2003), dwóch miejsc na Podlasiu (Burbach i Winterholler 1997) oraz siedmiu stanowisk w okolicach Poznania, gdzie jednocześnie zanotowano najdalej, jak dotąd, na północ wysunięte miejsce udanego rozwoju gatunku (Bernard i Musiał 1996). Kolejne trzy lata przyniosły po jednym stwierdzeniu w Pieninach (Łabędzki 2002), Puszczy Białowieskiej (Łabędzki 2001) i na Lubelszczyźnie (Buczyński 1999). Następnie obserwowany był dopiero w 2009 roku na Wyżynie Lubelskiej przez W. Michalczuka (Miłaczewska 2011) oraz na Wzgórzach Kołomyńskich podczas prowadzonych w latach 2009–2010 badań przez Grzędzicką (2010). Ostatnie stwierdzenie w 2011 roku w Suwalskim Parku Krajobrazowym (najdalej na północ notowane stanowisko w kraju) wskazuje, że gatunku tego spodziewać się można w całej Polsce (Buczyński i in. 2011). Obserwacja nasza jest pierwszym notowaniem A. ephippiger dla woj. opolskiego, drugim dla Śląska (Grzywocz 2003) i 18 stanowiskiem, na którym wykazano ten gatunek w kraju (Bernard i in. 2009, Grzędzicka 2010, Buczyński i in. 2011, Miłaczewska 2011). Wobec migracji A. ephippiger z kierunku południowego i południowo-wschodniego, a także biorąc pod uwagę miejsca obserwacji z okolic Poznania, kolejne stwierdzenie ze Śląska było tylko kwestią czasu. Obserwacja tej ciepłolubnej ważki podczas gorącego dnia w rozległej piaskowni wpisuje się także w typ preferowanego siedliska, jakim są położone w terenie otwartym, płytkie, szybko nagrzewające się, często okresowo wysychające zbiorniki wodne w obrębie piaskowni, glinianek czy stawów rybnych (Askew 2006, Bernard i Musiał 1995). Zachowanie większej czujności szczególnie po napływie z południowego wschodu gorącego powietrza zwrotnikowego zapewne zaowocowałoby większą liczbą stwierdzeń tego gatunku. Choć skrzydła obserwowanego osobnika nie nosiły żadnych śladów uszkodzeń, to biorąc pod uwagę cykl rozwojowy gatunku (Bernard i Musiał 1995, Edelaar i in. 1996) i pełne wybarwienie, był on przedstawicielem pierwszego pokolenia. Obserwacja Grzywocza (2003) z Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej z 28 maja, wobec trwającego 80–90 dni rozwoju larwalnego (Bernard i Musiał 1995), wbrew temu co pisze autor również musiała dotyczyć pierwszego pokolenia.

Stanowisko i szczegóły obserwacji 
Skróty i symbole: coll. – okaz w kolekcji Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego (leg. et det. Piotr Zabłocki et Michał Wolny), fot. – dokumentacja fotograficzna w bazie Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego.

woj. opolskie:
* Grabówka – rozległa czynna piaskownia, UTM: CA07, 50°16′26″N, 18°16′51″E
13.07.2011: 1♂ coll., fot.

obserwacji husarza wędrownego dokonaliśmy w rozległej piaskowni w słoneczny upalny dzień (Grabówka, 13.07.2011), fot. P. Zabłocki

husarz wędrowny latał nad płytkimi, szybko nagrzewającymi się zbiornikami wodnymi (Grabówka, 13.07.2011), fot. P. Zabłocki

Literatura 
Askew R. R. 2004. The dragonflies of Europe. Revised Edition. Harley Books, Colchester, Essex, ss. 308.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, ss. 256.
Bernard R., Musiał J. 1995. Observations of an abundant occurrence of Hemianax ephippiger (Burmeister, 1839) in western Poland in 1995 (Odonata: Aeshnidae). Opuscula Zoologica Fluminensia, 138: 1–9.
Buczyński P. 1999. Dragonflies (Odonata) of sandpits in south-eastern Poland. Acta Hydrobiologica., 41 (3/4): 219–230.
Buczyński P., Dawidowicz Ł., Wagner G., Jarska W. 2011. Anax ephippiger (Burmeister, 1389) (Odonata: Aeshnidae) w polskiej części Pojezierza Litewskiego. Odonatrix, 7 (2): 48–49.
Burbach K., Winterholler M. 1997. Die invasion von Hemianax ephippiger (Burmeister) in Mittel- und Nordeuropa 1995/1996 (Anisoptera: Aeshnidae). Libellula, 16 (1/2): 33–59.
Dijkstra K.-D. B. 2006. Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. British Wildlife Publishing, Gillingham, Dorset, ss. 320.
Edelaar P., Dijkstra K. D., Dingemanse N. J. 1996. Hemianax ephippiger: a new dragonfly for The Netehrlands (Odonata: Aeshnidae). Entomologische Berichten (Amsterdam), 56 (12): 192–195.
Grzędzicka E. 2010. Preferencje siedliskowe ważek na wybranym obszarze Gór Świętokrzyskich i Płaskowyżu Suchedniowskiego oraz możliwości ich ochrony. Wiadomości entomologiczne, 29 Supl.: 123–128.
Grzywocz J. 2003. Materiały do poznania odonatofauny Polski. Acta entomologica silesiana, 11 (1–2): 97–99.
Łabędzki A. 2001. Odonata – ważki. W: Gutowski J. M., Jaroszewicz B. (red.), Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa: 88–91.
Łabędzki A. 2002. Ważki (Odonata) zespołu zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne oraz okolic. Pieniny – Przyroda i Człowiek, 7: 99–103.
Miłaczewska E. 2011. Ważki, ver. 01/2011. http://www.wazki.pl (01.03.2010). 

PDF publikacji

Zabłocki P., Wolny M. 2011. Pierwsze stwierdzenie husarza wędrownego Anax ephippiger (Burmeister) (Odonata: Aeshnidae) na Opolszczyźnie. Forum Faunistyczne, 1 (1): 35-38.