G jak... gacek brunatny, gągoł i głowienka.

W naszym eksponatowym abecadle nastał czas na literę „G”. Dla poprzedniej litery ciężko było znaleźć odpowiedni gatunek obecny w zbiorach, jednak w przypadku „G” nie ma takiego problemu. Zdecydowaliśmy się na opis jednego gatunku nietoperzy oraz dwóch gatunków ptaków.

Gacek brunatny (Plecotus auritus)

Ten najpospolitszy w naszym kraju nietoperz obecnie znany jako gacek brunatny, kiedyś nosił inne nazwy, bezpośrednio wskazujące na jego charakterystyczną cechę wyglądu. Niegdyś nazywano go: niedoperzem uszakiem, długouchem barankiem, uszakiem, uszakiem długouchym, długouchem, gackiem długouchym, gackiem wielkouchym, nietoperzem wielkouchym, wielkouchem brunatnym. Dawne nazewnictwo wskazuje nam jednoznacznie na duże uszy. Jest nietoperzem średniej wielkości, ważącym 6-9 g, o wielkich, delikatnych uszach, które mogą sięgać aż 3/4 długości ciała. Składane są w czasie spoczynku pod skrzydłami. Cechą związaną z uszami jest występowanie koziołka czyli skórnego wyrostka, który nie jest składany tak jak uszy lecz pozostaje ciągle w pozycji stojącej. Drugą cechą występującą w nazwie współczesnej jak i wcześniejszych jest epitet „brunatny”, ze względu na kolor futra. Gacki posiadają rzadkie, długie futro, które na grzbiecie jest koloru brązowego, przechodzące w jasnokremowe na brzusznej stronie ciała. Duże uszy tych nietoperzy są im potrzebne do odbierania sygnałów echolokacyjnych. Dzięki echolokacji nietoperze uniezależniły się od światła dziennego i mogą być aktywne po zmierzchu. Gacek brunatny wydaje sygnały echolokacyjne przez nos lub pysk w tempie najszybszym wśród krajowych nietoperzy. Jednak używa ich głównie do orientowania się w przestrzeni, rzadko do polowania. W trakcie lotu korzysta z liniowych elementów krajobrazu takich jak rzędy drzew, unika otwartych przestrzeni. Zasiedla różne rodzaje lasów, rzadko spotykany jest w dużych miastach, jego obecność była notowana na obrzeżach lub w parkach. Kryjówkami tych nietoperzy są szczeliny w korze drzew, dziuple, skrzynki dla nietoperzy oraz ptaków, a na poddaszach szczeliny między cegłami czy dziury w pustakach. Gacki brunatne całą noc (z krótkimi przerwami) poświęcają na polowanie. Ze swoich kryjówek wylatują w całkowitych ciemnościach, zazwyczaj 30-60 minut po zachodzie słońca. Gacki latają do 10 m nad ziemią, potrafią także zawisnąć w powietrzu. Są drapieżnikami, głównie polują na motyle nocne oraz muchówki, a także pasikoniki, pająki, chrząszcze, skorki i gąsienice. Sposobem polowania gacków jest zbieranie ofiar z powierzchni (np.: liści, pni, ziemi), często przy tym zawisają w powietrzu i nasłuchują ruchów owada. Oprócz pożywienia ważne jest dla nich nawodnienie. Przez uszy i skrzydła tracą dużo wody, której braki muszą uzupełniać pijąc codziennie od 2 do 5 g. Piją w locie, bezpośrednio z powierzchni zbiornika. Gatunek ten zamieszkuje środkową i wschodnią Europę. W Polsce obserwowany na terenie całego kraju. Najwyżej położone stanowisko znajduje się w Jaskini Marmurowej w Tatrach, na wysokości 1765 m n.p.m. Gacki brunatne często zimują w studniach oraz małych piwnicach przydomowych, a także w jaskiniach, sztolniach, fortyfikacjach. I właśnie w fortyfikacjach znaleziono najwięcej zimujących nietoperzy – 802 osobniki zanotowano w podziemiach Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. W zimie wiszą pojedynczo lub w małych grupach. Przed hibernacją przybierają na masie nawet do 40%. Kolonie gacków brunatnych składają się z zamkniętych grup społecznych, które tworzy od 5 do 50 spokrewnionych ze sobą samic z młodymi. Młode nietoperze przychodzą na świat w czerwcu-lipcu. Zazwyczaj samica rodzi jedno młode, starsze samice czasem rodzą bliźniaki. Młode są rozpoznawane przez matkę głównie po zapachu i głosie. Gacki to nietoperze osiadłe, przez cały rok występują w tej samej okolicy. Nie zaobserwowano dłuższych ich wędrówek niż 30 km. Żyją dość długo, maksymalna długość życia gacka brunatnego to 30 lat. W Polsce gatunek nie jest zagrożony. Jednak negatywny wpływ na liczebność populacji może mieć likwidacja ich dziennych kryjówek poprzez remontowanie i wyburzanie starych budynków, stosowanie środków konserwacji drewna, wycinanie dziuplastych drzew, zasypywanie studni. Dla ich dobra można wieszać budki w lasach, szczególnie w młodych drzewostanach sosnowych.

 

Okaz gacka brunatnego (Plecotus auritus)

Gągoł (Bucephala clangula)

Zmieniamy opisywaną grupę z ssaków na ptaki. Kolejny z naszych bohaterów na literę „G” to gągoł. Spośród wielu możliwości wybraliśmy właśnie jego, ze względu na ciekawą biologię. To przedstawiciel rodziny kaczkowatych, o długości ciała sięgającej 50 cm. Jak to zwykle bywa u ptaków, piękniejszą płcią jest płeć męska. W przypadku gągołów również. Ich głowa jest czarna z zielonym połyskiem oraz białą owalną plamą w okolicy nasady dzioba. Cechą charakterystyczną są też złote tęczówki (angielska nazwa gągoła to: goldeneye). W czasie lotu lotki samców wydają charakterystyczny świst, dlatego najpierw łatwiej jest go usłyszeć, a dopiero potem zobaczyć. Samica nie wyróżnia się wyglądem. Jest szara, głowę ma brązową, na szyi białą opaskę. Gągoł występuje w niżowych częściach Polski, najliczniej na północy i zachodzie kraju. Ptaki te zasiedlają śródleśne zbiorniki wodne np.: stawy hodowlane, jeziora, starorzecza, rzadko obserwowane są nad rzekami. To właśnie obecność drzew w pobliżu zbiorników wodnych jest szczególnie ważna ze względu na specyficzne miejsce gniazdowania. Są nim dziuple. Gągoły jako jedne z niewielu kaczek gnieżdżą się właśnie w dziuplach: naturalnych, po dzięciole czarnym lub w skrzynkach lęgowych. Są one wyścielane puchem, który samica wyskubuje sobie z brzucha. W tak przygotowanym gnieździe samice składają od 8 do 11 jaj. Wyprowadzają jeden lęg w sezonie. Biorąc pod uwagę względy bezpieczeństwa, trudności w dostaniu się drapieżników do lęgu, gniazdowanie w dziuplach zdecydowanie przewyższa lęg na podłożu. Jednak pisklęta po wykluciu muszą opuścić gniazdo w sposób dość kaskaderski. Młode najpierw wdrapują się do otworu wlotowego dziupli, a następnie skaczą do wody (w najlepszym przypadku) lub na ziemię, czasem pokonując nawet wysokość 20 m. Mimo to kontuzje należą do rzadkości, pisklęta w trakcie swojego pierwszego lotu rozpościerają błony pławne, które zmniejszają szybkość spadania, a miękkie lądowanie zapewniają im pióra puchowe. Gągoły odżywiają się mięczakami, skorupiakami, owadami wodnymi. Należą do kaczek nurkujących. Potrafią przebywać pod wodą dłużej niż inne, osiągając 50-cio sekundowe zanurzenie. Są gatunkiem wędrownym, zimują na wodach śródlądowych i morskich, w Polsce na obszarze całego kraju. Główne zimowiska to Zatoka Gdańska, Zalew Szczeciński i Zalew Wiślany. Gągoły są w Polsce gatunkiem objętym ochroną, wymienionym także w prawie europejskim – Dyrektywa Ptasia. Głównymi zagrożeniami dla tego gatunku, jak i dla innych gnieżdżących się w dziuplach, jest utrata miejsc lęgowych w skutek wycinania dziuplastych drzew oraz osuszanie śródleśnych zbiorników wodnych.

Okazy pary gągołów (Bucephala clangula)

 

Okaz samca gągoła (Bucephala clangula) 

Okaz samicy gągoła (Bucephala clangula)

 

Głowienka (Aythya ferina)

Głowienka to kolejny przedstawiciel rodziny kaczkowatych. Oprócz niej, taką nazwę ma też miejscowość w województwie podkarpackim oraz rodzaj rośliny z rodziny jasnotowatych. Jednak skupmy się na ptaku, bo tym jest nasz eksponat. Jest to jedna z najliczniejszych lęgowych gatunków kaczek. Długość ciała podobna do poprzednio opisywanego gągoła. Samiec, podobnie jak poprzednio, bardziej ubarwiony niż samica. Można go poznać po brązowej głowie, czarnej piersi i szarym ubarwieniu reszty ciała. Występuje na terenie całego kraju nad zbiornikami wodnymi z dużą ilością roślinności np.: nad jeziorami, stawami hodowlanymi, torfiankami, starorzeczami, zbiornikami zaporowymi, w dolinach rzecznych. Już w latach 80-tych stwierdzono pewne zmiany w wybiórczości siedliskowej głowienki, ze względu na zasiedlanie przez nią innych miejsc takich jak: boczne odnogi środkowej Wisły, wyspy w jej głównym nurcie, stawy pokopalniane czy glinianki. Głowienki, jak większość z rodziny kaczkowatych, budują gniazda na podłożu. W zależności od umiejscowienia ich wygląd jest różny. Gniazdo założone w szuwarach ma postać kopca, a zbudowane na lądzie ma postać zagłębienia. Lęg głowienki to zwykle 8-10 jaj. Ciekawa sytuacja zachodzi, jeśli kaczki gniazdują blisko siebie, wtedy zaobserwować można pewną postać pasożytnictwa lęgowego (z czego słyną kukułki). Podobnie głowienki potrafią podrzucać sobie wzajemnie jaja do gniazd. Ten gatunek także należy do kaczek nurkujących, odżywia się zarówno pokarmem roślinnym jak i zwierzęcym wyłowionym z dna zbiornika. Głowienka potrafi zanurkować na głębokość 2,5 m. Gdy zbliża się zima zmieniają one swoje miejsce pobytu. Na zimowiska odlatują na przełomie listopada i grudnia. Zimują w okolicy Ujścia Odry do Bałtyku. W Polsce gatunek ten nie jest objęty ochroną prawną, znajduje się na liście gatunków łownych. Jest jednym z 13 gatunków ptaków, na które można polować od 15 sierpnia do 21 grudnia. Głowienka została wymieniona w Dyrektywie Ptasiej jako gatunek zagrożony utratą siedlisk w związku z oczyszczeniem stawów hodowlanych z roślinności, ich pogłębianiem i likwidacją wysp. Znajduje się na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody jako gatunek narażony na wyginięcie w skali Europy jak i całego świata. Głowienka wraz z orlikiem grubodziobym, turkawką i wodniczką jest uznana za gatunek zagrożony wyginięciem w skali globalnej. Mimo to nadal jest w Polsce gatunkiem łownym, natomiast pozostałe 3 gatunki objęte są w Polsce ochroną ścisłą, dodatkowo dla orlika oraz wodniczki wdrożona została czynna ochrona gatunkowa. Mimo, że jest to jedna z najliczniejszych lęgowych kaczek jej przyszłość stoi pod znakiem zapytania ze względu na notowany globalny spadek liczebności tego gatunku, brak ochrony oraz możliwość polowań. 

Okaz samca głowienki (Aythya ferina)

F jak… fruczak gołąbek

Powrotów do przeszłości ciąg dalszy. Wracamy po długiej nieobecności do tworzenia eksponatowego abecadła. Ostatni wpis dotyczył edredona, przyszedł zatem czas na kolejną literę alfabetu - F. Przenosimy naszą uwagę z ptaków na owady, a dzisiejszy artykuł odnosił się będzie do fruczaka gołąbka. 

Zacznę od krótkiej historii dotyczącej mojego pierwszego spotkania z wymienionym gatunkiem. Mimo, że od tego dnia minęło już sporo czasu, cała sytuacja na dobre zapadła mi w pamięć. A to za sprawą emocji jakie wywołała. Jak wiemy uczucia wpływają na zapamiętywane przez nas informacje. Mogę to potwierdzić na własnym przykładzie – wyjątkowo skutecznie zapamiętałam zarówno okoliczności jak i głównego bohatera opowieści. Dzień był ciepły, słoneczny, a ja pracowałam przy kwietnym ogródku, założonym jako swoista stołówka dla pożytecznych owadów zapylających. I nagle w pobliżu słyszę jakby trzepot małych skrzydeł. Odwracam się. Patrzę. Marszczę brwi i oczom nie wierzę… O ludzie, koliber! Nie zdążyłam się mu nawet dobrze przyjrzeć, jak niespodziewanie się pojawił, tak niespodziewanie zniknął z pola widzenia. A ja zostałam z kłębiącymi się w mojej głowie wątpliwościami: koliber (przecież nie występują w Polsce), motyl (nie latał jak motyl), jeśli nie motyl i nie koliber, to co? Skonsternowana całą sytuacją podjęłam kroki w celu ustalenia godności przybysza. Po krótkim rozeznaniu oznaczyłam „mojego” kolibra jako motyla z rodziny zawisakowatych fruczaka gołąbka (Macroglossum stellatatarum). Moje pierwsze skojarzenie było oczywiście błędne, jednak o występowaniu pewnego podobieństwa tych jakże dwóch różnych taksonów możecie przekonać się sami oglądając filmy w Internecie (przykład:https://www.youtube.com/watch?v=pE7TAM7dpRQ).

Fruczak gołąbek to powszechnie występujący na terenie naszego kraju motyl nocny. Jest dość duży, rozpiętość jego skrzydeł osiąga 4,6 cm. Z pewnością motyle dla wielu osób kojarzą się z owadami o różnokolorowych, czasem jaskrawych skrzydłach. Jednak ubarwienie naszego dzisiejszego bohatera jest stonowane, w różnych odcieniach szarości w zależności od części ciała. Jednak tylne skrzydła wyraźnie odróżniają się rdzowopomarańczowym zabarwieniem. A jakiego koloru jest jajo i gąsienica fruczaka gołąbka? Myślę, że wszyscy domyślają się, że jest to kolor… zielony. Natomiast przed przejściem w stadium poczwarki gąsienica zmienia swój kolor na fioletowooliwkowy. Sama poczwarka znów ma inne zabarwienie: jest jasna, w kolorze piaskowobeżowym. 

Fruczak gołąbek to gatunek migrujący. W naszym kraju obserwujemy jego dwa pokolenia. Od maja do lipca możemy spotkać motyle przybyłe do nas z ciepłych krajów południowej Europy. Drugie pokolenie pojawia się od sierpnia do końca października. Gdy nastaje jesień i warunki atmosferyczne są coraz mniej sprzyjające odlatują na południe Europy, gdzie zimują. Czasem zdarza im się również zimować w Polsce. Jeśli chodzi o ich aktywność dobową, to są aktywne w ciągu dnia. Obserwacjom sprzyja słoneczna pogoda. Najczęściej można je spotkać w godzinach popołudniowych, pojawiają się także o świcie i zmierzchu. Sposób lotu i spijania nektaru przypomina kolibry, dlatego fruczaki są z nimi mylone (również przeze mnie). Potrafią zawisnąć w powietrzu, z czym jednoznacznie kojarzy się nazwa rodziny do której należą – zawisakowate (Sphingidae). Motyle w poszukiwaniu nektaru odwiedzają wiele różnych gatunków roślin, w tym stadium rozwoju nie są przywiązane do konkretnej rośliny żywicielskiej. Jednak mają swoje preferencje i można wymienić kilka roślin, które są odwiedzane przez fruczaki chętniej niż inne. Są to gatunki często sadzone w ogrodach i na balkonach: floks wierzchowaty (Phlox paniculata), pelargonia (Pelargonium), petunia ogrodowa (Petunia ×hybrida), budleja Dawida (Buddleja davidii), bez lilak (Syringa vulgaris), wiciokrzew przewiercień (Lonicera caprifolium). Jeśli chodzi o rośliny dziko występujące, fruczaki zbierają nektar ze żmijowca zwyczajnego (Echium vulgare) i mydlnicy lekarskiej (Saponaria officinalis). Występują w różnych typach siedlisk takich jak śródleśne łąki i ugory, oraz parki, ogrody, zieleń miejska. Gąsienica natomiast jest ściśle związana z dwoma gatunkami przytulii: pospolitą (Galium mollugo) i właściwą (Galium verum), na których żeruje. Do rzadkości należy spotkanie jej na innych gatunkach tego rodzaju. Jaja są składane do kwiatostanów, które następnie stają się posiłkiem i miejscem życia gąsienic. Chowają się one wśród liści lub suchych pędów tylko na okoliczność przepoczwarczenia. Zaobserwować je można na słonecznych murawach, przy drogach i torach kolejowych w dwóch okresach w ciągu roku: od końca czerwca do końca lipca oraz od końca sierpnia do końca września. 

Jeśli chodzi o zasięg występowania fruczaka gołąbka jest on szeroki i sięga od północno-zachodniej Afryki, przez południową Europę, Azję Mniejszą, południową Syberię, na Japonii zakończywszy. W Europie środkowej oraz północnej można go spotkać tylko okresowo. Jednak ten gatunek potrafi wybrać się na dalekie wycieczki, o czym świadczy stwierdzenie obecności w Kole Podbiegunowym Północnym. W Polsce częsty, nie jest zagrożony oraz objęty ochroną. 

Sama nazwa gatunkowa jest bardzo ciekawa, zachęcamy zatem do chwilowego oderwania się od otaczającej nas rzeczywistości, puszczenia wodzy fantazji, rozbudzenia wrodzonej kreatywności i zastanowienia się nad możliwą genezą polskiej nazwy oraz napisania pomysłu w komentarzu pod artykułem. 

Każdemu życzymy obserwacji tego pięknego owada w naturze. Jeśli się nie uda, zapraszamy do Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Św. Anny. Dział Przyrody posiada w swoich zbiorach wypreparowany okaz😊

Fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum). Fot. M. Wolny

Fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum). Fot. M. Wolny

Okaz fruczaka gołąbka (Macroglossum stellatarum) pozyskany 20 lipca 2007 r. z terenu otuliny Parku Krajobrazowego "Góra Św. Anny" w miejscowości Dolna.

Drugoroczny samiec błotniaka łąkowego Circus pygargus

Ponieważ większość lęgów błotniaków łąkowych została przez nas zabezpieczona ogrodzeniami, a część piskląt opuściła już nawet gniazda, nadszedł czas na próby odłowu dorosłych osobników celem ich oznakowania. Właśnie w trakcie takiego łapania ptaków lęgowych, nieoczekiwanie do sieci wpadł nam drugoroczny samiec tego gatunku. Jest to dopiero drugie moje tak bliskie spotkanie z tak upierzonym osobnikiem. Pierwszy raz udało mi się złapać drugorocznego samca w 2014 r. Co nieco dziwne, obecny ptak został złapany także 17 lipca :-). Tutaj można obejrzeć zdjęcia tamtego osobnika i porównać stopień pierzenia obu samców Nasz pierwszy schwytany drugoroczny samiec błotniaka łąkowego.

duża część piór na głowie i szyi jest już przepierzona na szare pióra dorosłego typu, jednak wciąż obecne są stare, mocno spłowiałe pióra szaty juwenilnej - na wierzchu głowy, szyi i pokrywach usznych; widoczna jest też biała brew i podkreślenie oka, które mogą być też wyraźne jeszcze u trzeciorocznych ptaków

duża część piór wierzchu ciała i barkówek została już przepierzona na zimowiskach, choć nie są one jeszcze tak srebrnoszare jak u dorosłych samców; niektóre z nich mają nawet jeszcze brązowawy odcień

wzór na skrzydłach jest typowy dla pierzących się ptaków drugorocznych, jest to mieszanka starych - brązowych piór juwenilnego typu i nowych - szarych piór pierwszej szaty drosłej

cztery wewnętrzne lotki pierwszorzędowe są przepierzone na dorosłego typu, piąta osiągnęła już 2/3 długości (czarne pióro), szósta - z widoczną pałką, ledwo wystaje ponad pokrywy pierwszorzędowe, cztery zewnętrzne lotki są typu juwenilnego; jak widać pierzenie pokryw pierwszorzędowych przebiega synchronicznie z odpowiadającymi im lotkami, drugie pióro skrzydełka jest już wymienione, pierwszego i trzeciego brakuje, czwarte - największe, jest jeszcze juwenilnego typu

pierwszej lotki drugorzędowej (licząc od zewnątrz skrzydła) brakuje, druga do czwartej są juwenilnego typu, piąta rośnie i wystaje ponad pokrywy - osiągnęła połowę swojej długości, szósta do dziesiątej są juwenilnego typu, jedenasta rośnie, kolejne pióra (lotki trzeciorzędowe) są już wcześniej wymienione na dorosłego typu (schowane pod barkówkami); większość dużych i średnich pokryw jest już wymieniona bądź rośnie, stale widoczne są pojedyncze małe i średnie juwenilne mocno spłowiałe pokrywy; widać też, że ptak wymienił (zapewne jeszcze na zimowiskach) większość barkówek - ale niektóre z piór są ciemne i mają lekko brązowawy odcień - pióra wymieniane w pierwszej kolejności na zimowiskach mogą nosić jeszcze takie właśnie ślady szaty juwenilnej

pierzenie w drugim skrzydle przebiega mniej lub bardziej symetrycznie; prążki widoczne na czterech wewnętrznych przepierzonych lotkach pierwszorzędowych występują często w pierwszej szacie dorosłej samców - co widoczne jest u trzeciorocznych ptaków jako kontynuacja czarnego pasa występującego u nasady lotek drugorzędowych (u starszych ptaków często wewnętrzne lotki pierwszorzędowe są pozbawione tego pasa)

na spodzie skrzydeł także widoczna jest typowa dla pierzących się ptaków mieszanka szaty juwenilnej i pierwszej szaty dorosłej; większość pokryw podskrzydłowych to stare spłowiałe pióra szaty juwenilnej, ale widoczne są też przepierzone podbarkówki - białe z podłużnymi rdzawymi pasami - zwykle to te właśnie pióra pozwalają oznaczyć u wiosennych ptaków płeć i odróżnić drugoroczne samce błotniaka łąkowego od drugorocznych samców błotniaka stepowego - u którego brak jest takiego rysunku

stare juwenilne lotki drugorzędowe są zwykle ciemne i pozbawione wyraźnych - tak charakterystycznych dla tego gatunku -  dwóch pasów widocznych u nasady lotek na spodzie skrzydeł dorosłych samców i samic

duża część piór na piersi jest wymienionych na szare dorosłego typu, poniżej pióra są białe z podłużnymi rdzawymi paskami, stale są jednak obecne (zwłaszcza na brzuchu) mocno spłowiałe pióra szaty juwenilnej z wąskimi ciemniejszymi paskami przystosinowymi

widać, że środkowe sterówki są szare i nieco zniszczone - zostały bowiem przepierzone na zimowiskach - co często ma miejsce u tego gatunku, druga para sterówek (licząc od środka) jest juwenilnego typu; trzecia, czwarta i szósta pata sterówek są w fazie wzrostu, lewa piątej pary jest typu juwenilnego, odpowiadająca jej prawa - była zapewne już wcześniej wypierzona

 

Obrączkowanie piskląt kruka Corvus corax

Dziś prezentujemy Wam mocno „przeterminowany” materiał z obrączkowania kruków. W wydarzeniu tym miały uczestniczyć dzieci, ale pandemia mocno pokrzyżowała także i te plany. Obrączkowanie odbyło się więc w wąskim gronie i zostało zarejestrowane na zdjęciach i krótkich filmikach, które w zgrabny materiał złożył nasz muzealny informatyk Sebastian Hałka. Do filmu załączamy garść informacji o tym charyzmatycznym gatunku oraz zadania edukacyjne. Jakby nie było, brakuje nam już trochę tej części naszej pracy, a nie zanosi się na to, by szybko na zajęcia do nas trafiły jakieś zorganizowane grupy.

Bywa często zwiedzionym,
Kto lubi być chwalonym.
Kruk miał w pysku ser ogromny:
Lis niby skromny
Przyszedł do niego i rzekł: „Miły bracie,
Nie mogę się nacieszyć, kiedy patrzę na cię.
Cóż to za oczy!
Ich blask aż mroczy!
Czyż można dostać
Takową postać?
A pióra jakie!
Lśniące, jednakie;
A jeśli nie jestem w błędzie,
Pewnie i głos śliczny będzie.”
Więc Kruk w kantaty: skoro pysk rozdziawił,
Ser wypadł, Lis go porwał i Kruka zostawił.

Tak brzmi bajka o kruku i lisie autorstwa Jean de La Fontaine w przekładzie Ignacego Krasickiego. Niech posłuży nam jako wstęp do bliższego poznania jednego z najinteligentniejszych ptaków, tajemniczego kruka. Lis w przytoczonym wierszu zwraca uwagę na jego dwie cechy wyglądu kruka: piękne błyszczące oczy i lśniące, jednolite upierzenie. Zarówno oczy, pióra i dziób kruka są koloru czarnego. Czasem w mowie potocznej używamy sformułowania, że coś jest kruczoczarne, czyli tak czarne jak pióra kruka. Ze względu na pewne podobieństwo jest on często mylony z czarnowronem, gawronem lub wroną siwą. Jednak po bliższym przyjrzeniu się poszczególnym gatunkom, różnice widoczne są niemal od razu. Wszystkie wymienione gatunki należą do rodziny krukowatych, oprócz nich należą tam inne, zupełnie nieprzypominające kruka: sójka, orzechówka, sroka i kawka. Krukowate są starą ewolucyjnie grupą ptaków. O istnieniu ich dawnych przodków świadczą kopalne znaleziska, najstarszym znalezionym na terenie Polski jest pazur pochodzący z pliocenu. Jego wiek został oszacowany na 2,5 mln lat. Został znaleziony w Rębielicach Królewskich k. Częstochowy. Kruk swoją nazwę zawdzięcza wydawanemu przez siebie głosowi, który nazywamy krakaniem. Głos kruka, dość łatwo rozpoznawalny, jest słyszalny z odległości nawet 2 km.

Przyjrzyjmy się bliżej występowaniu, biologii i ekologii kruka. Jest on obecny niemal na całej półkuli północnej. Zadziwiająca jest jego szeroka tolerancja na warunki środowiskowe. Ptaki te występują w bardzo zimnych rejonach, gdzie temperatury sięgają -50ºC oraz na bardzo ciepłych obszarach (np.: na południu USA), gdzie temperatura osiąga wartość 45ºC. Nie są to ptaki, które odbywają szczególnie dalekie wędrówki, prowadzą raczej osiadły tryb życia. Jednak w Wielkiej Brytanii zaobserwowano zaobrączkowanego kruka, który przebył dystans wynoszący 551 km. Kruki są wszystkożerne, odżywiają się różnorakim pokarmem, ale w sposób szczególny upodobały sobie padlinę. W związku z obecnością w diecie drobnych ssaków, płazów, gadów, ptaków czy owadów kruki wytwarzają wypluwki. Wypluwka to zlepek niestrawionych resztek pokarmu, takich jak sierść, kości, pióra czy łuski, które wydalane są przez dziób przez ptaki o drapieżnym trybie życia, np.: sowy, szponiaste, dzierzby, czaple czy mewy. Wypluwki można zebrać z terenu, a następnie poddać analizie, która umożliwia opracowanie diety poszczególnych gatunków. Jeśli już wspominamy o diecie, dawno dawno temu, w XVI w. w mowie potocznej występowało słowo „kruczeć” co oznaczało nic innego jak burczenie w brzuchu. W kontekście dzisiejszego tematu zdanie „kruczy mi w brzuchu” nabiera nowego znaczenia:). Kruki żyją stosunkowo długo, jednak ich długowieczność mieści się w przedziale 25-30 lat. Ciekawą informacją dotyczącą długości życia kruków jest fakt zastrzelenia w XIX wieku w ok. Sztokholmu dorosłego osobnika, którego obrączka wskazywała na osiągnięcie przez niego wieku 69 lat. Dłużej czy krócej, ale kruki „lecą” przez życie przy boku jednego partnera. Nazywamy to monogamią, czyli dobieraniem się w pary na całe życie. Budują gniazda i wychowują pisklęta. Ich stare gniazda mogą osiągnąć nawet 1,5 m wysokości. Kiedyś kruki obecne były tylko w odległych kompleksach leśnych, obecnie coraz częściej spotyka się je w mozaikowym krajobrazie, w którym lasy przeplatają się z łąkami i polami. Zakładają gniazda przeważnie na drzewach iglastych, bardzo rzadko obserwowane są gniazda na drzewach liściastych. W okolicy Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Św. Anny na jednym z modrzewi także znalazła swoje miejsce do gniazdowania para kruków. W tym roku wyprowadziły udany lęg, a ich pisklęta zaobrączkowano. Obrączkowanie to jeden ze sposób badań monitoringowych różnych gatunków ptaków. Wykonywane jest nie tylko na pisklętach ale i na dorosłych osobnikach. Jak wyglądało obrączkowanie od podszewki „naszych” kruków można zobaczyć na opublikowanym filmie. Niegdyś obserwacje kruka należały do rzadkości, ze względu na jego silne tępienie przez człowieka, ale obecnie liczebność powoli wzrasta. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej za zabicie osobnika tego gatunku wypłacano nagrodę pieniężną. Objęto je ochroną już po wojnie, w roku 1948.

Krukowate są zaliczane do bardzo inteligentnych ptaków. Każdy z nas zna powiedzenie: „sowa mądra głowa”, jednak to właśnie kruki królują wśród ptaków pod względem inteligencji, o czym świadczy szereg zachowań oraz umiejętności. Kruki w niewoli potrafią szybko nauczyć się i naśladować różne dźwięki, w tym ludzką mowę w różnych językach. Jednak na wolności rzadko wykorzystują tą umiejętność. Jako przejaw inteligencji uznawane są krucze zabawy takie jak: zwisanie głową w dół, zjeżdżanie po śniegu (np.: z tylnej szyby samochodu), kąpiel pod spryskiwaczem, kręcenie powietrznych beczek, latanie towarzyskie. Kruki na swój sposób wykorzystują narzędzia w codziennym życiu: stosują przedmioty w celu usunięcia mew z gniazda, używają kamieni przy jego obronie. Kruki potrafią wyrażać swoje stany emocjonalne za pomocą głosu, układu piór i postawy ciała. Co ciekawe, sprawdzają smak potencjalnego pożywienia. Przed zjedzeniem miażdżą go i przez pewien czas trzymają w dziobie. Po podjęciu decyzji co do możliwości spożycia pokarmu albo połykają kąsek albo go wypluwają. Kruki świadomie ukrywają zapasy jedzenia na gorsze czasy. Skrytki lokalizują pod śniegiem, w szczelinach, w wykopanych zagłębieniach, które maskują liśćmi i trawą. Co ważne, dokładnie pamiętają lokalizację swoich zapasów, jednocześnie potrafiąc wykonać fałszywe skrytki jako zabezpieczenie przed splądrowaniem ich przez inne osobniki. Świadczy o tym ukrywanie pokarmu, po czym natychmiastowe zmienianie jego położenia. Kruki potrafią stosować różne sposoby, by przenosić w dziobie wiele porcji pożywienia na raz np. potrafią przenieść całe gniazdo wraz z jajami.

Kruk ma swoje miejsce w mitologii i legendach. W wielu mitach początkowo był białym ptakiem, a konsekwencją jego występków była zmiana barwy na czarny. Wśród niektórych ludów istniało przekonanie, że kruki mają wpływ na pogodę. Długotrwały deszcz był uważany za skutek zabicia kruka. Jedna z legend pochodząca najprawdopodobniej z końca XIX w. mówi, że za czasów Karola II Stuarta sześć kruków zaalarmowało strażników i w ten sposób uratowały Londyn przez zajęciem przez nieprzyjaciela. Legenda głosi także, że dopóki na Tower of London żyją kruki dopóty trwa monarchia brytyjska. Jednak ptaki nie gnieżdżą się już tam od kilkudziesięciu lat. By nie pozwolić na upadek monarchii kruki są tam przesiedlane z innych rejonów kraju, a żeby nie odleciały podcina im się lotki. Oprócz mitów i legend, kruk często występuje w przysłowiach i powiedzeniach np.: „kiedy kruk kruka kłuje, pewnie głodne lato czuje”, „lichy to kruk, co zdobycz z rąk wypuszcza”, „to nie sztuka ubić kruka”. Jednak najbardziej znane powiedzenie, jest rozwiązaniem zamieszczonej poniżej krzyżówki. Zachęcamy do sprawdzenia swoich swojej wiedzy i umiejętności w starciu z przygotowaną przez nas krzyżówką oraz rebusem dotyczących krukowatych.