Nowe stanowiska rozrodcze szklarnika leśnego Cordulegaster boltonii w województwie opolskim

samiec szklarnika leśnego Cordulegaster boltonii

Szklarnik leśny Corduelgaster boltonii jest jedną z największych krajowych ważek, rozmiarami ciała dorównuje husarzowi władcy (rozpiętości skrzydeł dochodzi do 10 cm, a długość ciała 8,5 cm). Zamieszkuje śródleśne, płytkie, czyste i dobrze natlenione cieki (potoki i mniejsze rzeki) o piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym dnie. Jest gatunkiem o najdłuższym spośród krajowych ważek rozwoju larwalnym, który może trwać nawet do 5 lat. Larwy przebywają najczęściej na mieliznach lub w przybrzeżnej części cieku. Nie są łatwe do znalezienia, gdyż na ogół pozostają zagrzebane pod cienką warstwą piasku lub detrytusu (obumarłych szczątków roślinnych). Z ukrycia wystaje im tylko głowa z przednimi odnóżami oraz koniec odwłoka. Dorosłe formy tego gatunku można obserwować od końca maja do połowy sierpnia. Widuje się wtedy zwykle regularnie patrolujące pewne odcinki cieków samce, które lecąc na niewielkiej wysokości poszukują potencjalnych partnerek. Samice nad ciekami pojawiają się dużo rzadziej, możemy wtedy obserwować je podczas składania jaj. Robią to w bardzo charakterystyczny sposób – zawisając w pionowej pozycji nad płytką wodą, zanurzają miarowo koniec odwłoka umieszczając jaja w piasku bądź osadach dennych.

W województwie opolskim szklarnik leśny po raz pierwszy stwierdzony został przez Schuberta (1929), który obserwował ten gatunek w 4 miejscach na obszarze Gór Opawskich. Następnie został wykazany dopiero w 1972 roku przez Mariana Bielewicza w okolicach Dobrodzienia (okaz dowodowy znajduje się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu). Kolejne obserwacje gatunku poczynione zostały dopiero w czasach współczesnych. W 2003 roku stwierdzony został w pobliżu rezerwatu Smolnik na rzece Budkowiczance (Dolný 2003, Dolný i inni 2007). Obserwacje Kuńki i innych (2008) dostarczają sześciu nowych stanowisk położonych na rzekach: Libawie, Czarnej Wodzie, Grabicy, Borkówce, Bogacicy oraz na bezimiennym cieku w okolicach Kuźnicy Katowiskiej. Autorzy Ci ponownie wykazują go także w Górach Opawskich – na Bystrym Potoku. W trakcie naszych obserwacji w 2011 roku udaje nam się wykazać szklarnika leśnego w sumie na ośmiu nowych stanowiskach położonych w czterech nowych kwadratach UTM (Zabłocki i Wolny 2012). Obserwujemy go także na Bystrym Potoku w masywie Biskupiej Kopy. W trakcie rozpoczętej w 2015 r. w ramach projektu „Inwentaryzacje przyrodnicze kluczem do edukacji ekologicznej i ochrony bioróżnorodności w województwie opolskim” obserwacji ważek, rozwój gatunku udaje nam się stwierdzić na kolejnych 9 stanowiskach położonych w 8 nowych kwadratach UTM: YS14, BB91, BB92, CB02, CB13, CB20, CA08, CA19 (dane niepublikowane). Mimo wykrycia tylu nowych miejsc rozrodu tego rzadkiego i chronionego w kraju gatunku, stan jego populacji w województwie nie rysuje się zbyt optymistycznie – miejsca jego występowania są mocno rozproszone i ograniczają się często do zaledwie kilkusetmetrowych odcinków cieków. Szklarnik leśny wpisany jest do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, znajduje się także na europejskiej liście gatunków zagrożonych (The IUCN Red List of Threatened Species) z kategorią LC – mniejszego ryzyka. Największym, w naszych warunkach, zagrożeniem dla populacji szklarnika leśnego są wszelkie przekształcenia w obrębie koryt rzecznych. Regulacje linii brzegowej czy pogłębianie powodują zniszczenia siedlisk gatunku. Budowa w obrębie zasiedlanych cieków stawów hodowlanych, skutkuje zmniejszeniem prędkości przepływu wody, zamuleniem oraz zmianami właściwości fizykochemicznych wody. Nie bez znaczenia pozostają także zręby i wycinki drzew porastających i zacieniających zamieszkiwane cieki.

Literatura
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, ss. 256.
Dolný A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (opolskie and śląskie voivodships). Natura Silesiae Superioris, 7: 89–91.
Dolný A., Miszta A., Parusel J., B. 2007. Ważki (Insecta: Odonata) rezerwatu „Smolnik” (Szumirad, województwo opolskie). Natura Silesiae Superioris, 11: 75–83.
Kuńka A., Hebda G., Łęgowska D., Świerad R. 2008. Faunistical data on selected species of dragonflies (Insecta: Odonata) in the Opole Province (Southwest Poland). Opole Scientific Society Nature Journal, 41: 101–105.
Schubert K. 1929. Die Odonaten der Umgebung von Neustadt O.-S. Zeitschrift fur wissenschaftliche Insektenbiologie, 24 (4-5): 178–189.
Zabłocki P., Wolny M. 2012. Materiały do poznania niektórych chronionych, rzadkich i interesujących ważek (Insecta: Odonata) Śląska. Opolski Rocznik Muzealny, 19: 9–48.

nowe stanowiska szklarnika leśnego, wykryte w ramach inwentaryzacji ważek w 2015 roku, na tle danych literaturowych

głaszczki wargowe szklarnika leśnego mają długie, ostre i zróżnicowanej wielkości "ząbki"

larwy szklarnika leśnego na różnym etapie rozwoju, te o długości około 4 cm powinny opuścić wodę w najbliższym sezonie

śródleśny potok koło Sławięcic, 21.10.2015

śródleśny potok koło Wojciechowa koło Olesna, larwy szklarnika znaleźć można w przybrzeżnych wypłyceniach z odkładającym się detrytusem

pomiar temperatury wody w kontrolowanym cieku