Sprawozdanie z obrączkowania ptaków na Śląsku w latach 2009-2011

     Jako współpracownicy Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku pracownicy Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego kontynuowali w latach 2009–2011 obrączkowanie ptaków na Śląsku. W ciągu tych trzech lat ptaki znakowane były w 29 miejscowościach położonych na terenie 19 gmin (Tab. 1.) na obszarze województw opolskiego (2794 osobniki) i dolnośląskiego (169 osobników). Standardowo ptaki odławiane były przy pomocy specjalnych sieci ornitologicznych typu Mist-Nets. Większość schwytanych w ten sposób ptaków złapanych zostało w okresie zimowego dokarmiania w Górze św. Anny. Tutaj bowiem znajduje się siedziba Działu Przyrody MŚO i tu koncentrują się główne prace obrączkarskie. Pozostałe ptaki znakowano jako pisklęta w gniazdach lub budkach lęgowych albo w innych ciekawych okolicznościach, o których można przeczytać w dalszej części tekstu.

W latach 2009–2011 zaobrączkowano ogółem 2963 osobniki z 52 gatunków ptaków. Znalazło się wśród nich 335 piskląt oraz 2628 ptaków lotnych (Tab. 2). Wśród gatunków, z których oznakowano największą liczbę piskląt znalazły się: szpaki Sturnus vulgaris (176 piskląt), modraszki Cyanistes caeruleus (19), kopciuszki Phoenicurus ochruros (18), bogatki Parus major (17) i kowaliki Sitta europaea (9). W przypadku szpaków, sikor i kowalików pisklęta obrączkowane były w trakcie kontroli specjalnie w tym celu powieszonych budek lęgowych.
Do sukcesów można także zaliczyć zaobrączkowanie 61 piskląt błotniaka łąkowego Circus pygargus, które dodatkowo znakowane były kolorowymi plastikowymi obrączkami. Metoda ta pozwala na odczytanie indywidualnego kodu przez lornetkę czy lunetę i uzyskanie widomości powrotnej bez konieczności łapania ptaka. Podczas kontroli gniazd tego ptaka drapieżnego, który gnieździ się na ziemi i to w uprawach różnych zbóż (najczęściej jęczmieniu, pszenicy, pszenżycie i rzepaku), łapane i znakowane były też ptaki dorosłe. Są one niezwykle waleczne i nie znoszą w pobliżu gniazd obecności innych ptaków drapieżnych, krukowatych czy lisów. Ustawiona więc w pobliżu gniazda atrapa drapieżnika prowokuje je do zaciekłych ataków, a wtedy zwykle wpadają w rozstawioną przez nas sieć ornitologiczną… Jest to doskonały sposób łapania tych eleganckich i bardzo już rzadkich ptaków drapieżnych. W okresie sprawozdawczym udało się oznakować 38 dorosłych błotniaków łąkowych.

pisklę błotniaka łąkowego Circus pygargus, fot. M. Wolny

błotniak łąkowy - samiec, fot. P. Zabłocki

błotniak łąkowy - samica, fot. P. Zabłocki

    Ciekawym przeżyciem, zapewne nie tylko dla nas, ale także obserwujących nasze poczynania przechodniów, było obrączkowanie łabędzi niemych Cygnus olor. Tym razem wykorzystaliśmy okres długotrwałych mrozów i zgromadzenie kilkudziesięciu łabędzi przebywających na przedwiośniu 2010 roku na rzece Oławie we Wrocławiu. Zaopatrzeni w ponad dwadzieścia bochenków chleba ruszyliśmy obrączkować ten nasz najcięższy krajowy gatunek ptaka. Ku naszemu zdziwieniu, przy dwudziestokilkustopniowym mrozie, ptaków nie trzeba było praktycznie „namawiać” do współpracy… Niektóre z osobników były tak zajęte zajadaniem chleba, że zupełnie nie zauważały naszych manipulacji przy nogach, i tego że właśnie dołączały do zaobrączkowanej braci. Podczas dwóch takich przesympatycznych akcji udało się oznakować aż 43 łabędzie nieme, w tym trzy osobniki tzw. odmiany polskiej – o różowych, a nie czarnych płetwach i białych, a nie szarobrązowych pisklętach. Akcja ta przyniosła już pierwsze wiadomości powrotne (przypominamy, że jest to informacja o wcześniej zaobrączkowanym ptaku stwierdzonym w innym miejscu niż miejsce jego oznakowania). Oto kilka informacji o ptakach obrączkowanych 06.02.2010 we Wrocławiu na rzece Oławie:
· obrączka AC 7982 - obserwowany był kolejnej zimy 13.12.2010 również we Wrocławiu koło wyspy Bielarskiej przez H. Sztwiernię (po 310 dniach od obrączkowania);
· AC 7978 - obserwowany był kolejnej zimy 17.12.2010 również we Wrocławiu koło wyspy Bielarskiej przez M. Gajewskiego (po 314 dniach od obrączkowania);
· AC 7993 - obserwowany był kolejnej zimy 25.12.2010 również we Wrocławiu w ujściu Oławy przez T. Musiewicza (po 322 dniach od obrączkowania);
· AC 7984 - został znaleziony martwy kolejnej zimy 03.12.2010 również we Wrocławiu (po 300 dniach od obrączkowania).

łabędzie nieme Cygnus olor, fot. P. Zabłocki

    Wśród zaobrączkowanych przy naszym muzealnym karmniku ptaków, najliczniejszym gatunkiem okazała się bogatka (nasz największy gatunek sikory), której oznakowano 925 osobników. Na drugim miejscu uplasował się dzwoniec Carduelis chloris (718 osobników), a na trzecim, drugi gatunek sikory – madraszka Cyanistes caeruleus (183 osobniki). Na uwagę zasługują także grubodzioby Coccothraustes coccothraustes, które wyjątkowo dopisały zimą 2010 roku. Udało się zaobrączkować aż 111 osobników tego niezwykle ubarwionego gatunku łuszczaka. Należało jednak bardzo uważać przy wyciąganiu tych ptaków z sieci na ich niebywale duży i silnym dziób (zdolny rozłupać pestki czeremchy i wiśni…) od którego wzięła się polska nazwa tego gatunku. Tak duża liczba osobników tego rzadko w takiej ilości łapiącego się gatunku umożliwiła nam zdobycie doświadczenia w oznaczaniu jego wieku.

grubodziób Coccothraustes coccothraustes, fot. M. Wolny

     W zupełnie niecodziennych okolicznościach udało się nam zaobrączkować największego przedstawiciela krajowych dzierzb – srokosza Lanius excubitor. Jest to gatunek, który mimo, że nie należy w pojęciu systematycznym do ptaków drapieżnych, to jednak z uwagi na skład pokarmu w pełni na to określenie zasługuje. Jest przy tym na tyle odważnym i zaciekłym łowcą, że przy swych 48–81 gramach wagi regularnie poluje na ważące średnio 11–37 gram norniki i myszy polne. Zdarza mu się także upolować dużo od siebie cięższe ptaki. Ciekawostką jest także magazynowanie przez niego w specjalnych spiżarniach zdobytego pokarmu, który zawieszany jest na cierniach lub w rozwidleniu gałązek drzew i krzewów. To właśnie licznie ucztujące w karmniku sikory i dzwońce zwabiły go w pobliże muzeum. Niestety jego pogoń za niedoszłą ofiarą o mały włos nie zakończyłaby się dla niego tragicznie, gdyż podczas niefortunnego polowania uderzył w okno budynku. Usłyszeliśmy uderzenie, a gdy wyszliśmy na zewnątrz ujrzeliśmy siedzącego w trawie oszołomionego samca srokosza. Na całe szczęście obyło się bez cięższych obrażeń, więc ptak po nakarmieniu mięsem i oznakowaniu wrócił na wolność.

srokosz Lanius excubitor, fot. M. Wolny

     Długo oczekiwanym gościem w naszym karmniku był dzięcioł zielonosiwy Picus canus.  Mimo, że od 2006 roku regularnie obserwujemy ten gatunek na terenie Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny”, dopiero 4 II 2010 roku udało się zaobrączkować samca, a następnie 16 XII 2011 roku samicę tego niezwykle ubarwionego gatunku dzięcioła.

dzięcioł zielonosiwy Picus canus, fot. M. Wolny

    Na osobne omówienie zasługuje grupa ptaków szponiastych, których obrączkowanie dostarcza każdorazowo niezapomnianych wrażeń. Gdy znaleźliśmy koło muzeum zabitego przez samochód lisa Vulpes vulpes, postanowiliśmy aby jego padlina się nie zmarnowała. Po przeniesieniu na pobliskie pole, jego truchło stało się przez kilka tygodni chętnie odwiedzaną „stołówką” dla myszołowów Buteo buteo i kruków Corvus corax. Co prawda te drugie były zbyt ostrożne, aby wpaść w zastawione przy padlinie sieci, ale w przypadku myszołowów sposób okazał się skuteczny. Udało się w ten sposób odłowić i zaobrączkować aż trzy osobniki. Zdjęciami tych drapieżnych ptaków o rozpiętości skrzydeł sięgającej 120 cm chwaliliśmy się zresztą na bieżąco na muzealnym Facebooku. Co prawda w muzealnym karmniku nie były dokarmiane ptaki drapieżne, jednak stada posilających się w nim sikor i innych drobnych ptaków nie pozostawały niezauważone przez innego ptasiego drapieżnika – zwinnego i potrafiącego zaskoczyć niczego niespodziewającą się ofiarę – krogulca Accipiter nisus. Aż 6 osobników, cztery samce i dwie samice, tego gatunku zostało zaobrączkowanych właśnie w takich okolicznościach. Ich pojawienie się w pobliżu karmnika zawsze wzbudza uzasadniony popłoch wśród żerujących ptaków. Jednak tylko kilkakrotnie obserwowaliśmy udane ataki na spłoszone ptaki.

myszołów Buteo buteo, fot. P. Zabłocki

krogulec Accipiter nisus, fot. P. Zabłocki

     Wśród zaobrączkowanych ptaków szponiastych znalazły się także nasze najpospolitsze, lęgnące się chętnie w miastach sokoły – pustułki Falco tinnunculus. Pięć osobników tego gatunku – 2 samice i 3 samce, udało nam się złapać w styczniu 2009 roku w specjalną pułapkę. Zupełnie nieoczekiwanymi ptakami, które udało się odłowić w sieci były dwa gatunki sów. Jedną uszatkę Asio otus zaobrączkowaliśmy 11 I 2009 roku w Oleśnie, a następnie jednego puszczyka Strix aluco złapaliśmy 5 II 2010 roku w Górze św. Anny. Puszczyk po zaobrączkowaniu, nakarmieniu mięsem i wypuszczeniu odpoczywał sobie do końca dnia na jodle w pobliżu muzeum.

pustułka Falco tinnunculus, fot. M. Wolny

uszatka Asio otus, fot. P. Zabłocki

puszczyk Strix aluco, fot. M. Wolny

     Podczas prowadzonych w latach 2009–2011 badań odłowiliśmy blisko 533 „retrapy” – czyli ptaki ponownie schwytane przez nas w miejscach ich wcześniejszego obrączkowania. Najciekawszym stwierdzeniem było odłowienie jednego z obrączkowanych ptaków po trzech latach:
· samica bogatki (KB 76480) złapana przy karmniku 01.12.2010 w Górze św. Anny, obrączkowana przez nas w tym samym miejscu jako ptak w pierwszym kalendarzowym roku życia 05.12.2007 (stwierdzona po 1092 dniach).
    Udało się także odłowić ptaki zaobrączkowane przez innych obrączkarzy i tym samym uzyskać ciekawe wiadomości powrotne:
· biegus zmienny Calidris alpina (JT 26601) znaleziony martwy (okaz znajduje się w zbiorach muzeum) 23.08.2010 jako ofiara botulizmu na Zbiorniku Dzierzno Duże, zaobrączkowany był 11.08.2010 w Ujściu Wisły, Gdańsk-Świbno przez Marcina Polaka na Akcji „Kuling” (znaleziony po 12 dniach w odległości 445 km od miejsca obrączkowania);
· samica błotniaka łąkowego (EX 78765) złapana 13.07.2009 koło miejscowości Równe, gm. Głubczyce, przy gnieździe z trzema pisklętami, oznakowana była 10.07.2008 jako pisklę w gnieździe w miejscowości Babice, koło Ołomuńca w Czechach przez Karela Popracha (60 km od miejsca ponownego stwierdzenia, po 368 dniach);
· samiec dzwońca (JB 17918) schwytany przy karmniku 03.03.2010 w Górze Św. Anny, gm. Leśnica, zaobrączkowany był jako ptak po drugim kalendarzowym roku życia 20.02.2005 w Łowkowicach, gm. Strzeleczki przez Joachima Siekierę (odnotowany po 1837 dniach w odległości 19 km od miejsca obrączkowania).
    Otrzymaliśmy także wiele ciekawych informacji (wiadomości powrotnych) o ptakach przez nas oznakowanych, które zostały stwierdzone przez innych obrączkarzy lub obserwatorów ptaków. Dwa najciekawsze stwierdzenia to:
· samiec błotniaka łąkowego (FN 73006) oznakowany przez nas 22.07.2007 koło Miączyna Dużego, gm. Szreńsk, przy gnieździe z pisklętami jako ptak w trzecim kalendarzowym roku życia, został znaleziony martwy na polu 22.04.2009 koło Nieradowa, gm. Gołymin przez Grzegorza Brzozowskiego i Krzysztofa Kamińskiego (42 km od miejsca obrączkowania, po 640 dniach);
· samiec błotniaka łąkowego (FN 73046) oznakowany przez nas 15.07.2010 koło Pietraszyna, gm. Krzanowice, przy gnieździe z trzema pisklętami, sfotografowany został w 2011 roku koło Opawy przez Radeja Boucnego (po roku 15 km od miejsca obrączkowania).

Tab. 1. Wykaz miejscowości wraz z liczbą oznakowanych w nich ptaków w latach 2009–2011.

lp.	miejscowość	gmina	liczba osobników
1	Góra św. Anny	Leśnica	1742
2	Leśnica		5
3	Łąki Kozielskie		2
4	Olesno	Olesno	657
5	Wachowice		4
6	Kędzierzyn-Koźle	Kędzierzyn-Koźle	111
7	Obrowiec	Gogolin	92
8	Jasiona	Zdzieszowice	58
9	Czarnowąsy	Dobrzeń Wielki	21
10	Walce	Walce	17
11	Wierzch	Biała	15
12	Szczedrzyk	Ozimek	12
13	Pietraszyn	Krzanowice	10
14	Trawniki	Pawłowiczki	8
15	Kazimierz	Głogówek	9
16	Mionów		7
17	Góreczno		7
18	Nowe Kotkowice		2
19	Chudoba		1
20	Zubrzyce	Głubczyce	10
21	Równe		4
22	Wrocław	Wrocław	146
23	Blizanowice		4
24	Trestno		3
25	Kucharzowice	Wiązów	4
26	Uniszów	Borów	6
27	Bąków	Grodków	3
28	Mściwojów	Mściwojów	2
29	Szymanów	Wisznia Mała	1
	Razem		2963

Tab. 2. Liczba zobrączkowanych osobników z poszczególnych gatunków 

w latach 2009–2011, z podziałem na pisklęta i ptaki lotne.

lp.	nazwa łacińska	nazwa polska	pisklęta	lotne	razem
	Anseriformes	blaszkodziobe
1	Cygnus olor	łabędź niemy	–	43	43
	Falconiformes	szponiaste
2	Buteo buteo	myszołów	–	3	3
3	Circus pygargus	błotniak łąkowy	61	38	99
4	C. aeruginosus	błotniak stawowy	4	1	5
5	Accipiter nisus	krogulec	–	6	6
6	Falco tinnunculus	pustułka	–	5	5
	Columbiformes	gołębiowe
7	Streptopelia decaocto	sierpówka	–	5	5
	Strigiformes	sowy
8	Strix aluco	puszczyk	–	1	1
9	Asio otus	uszatka	–	1	1
	Piciformes	dzięciołowe
10	Dendrocopos major	dzięcioł duży	–	8	8
11	D. medius	dzięcioł średni	–	3	3
12	Picus canus	dzięcioł zielonosiwy	–	3	3
	Passeriformes	wróblowe
13	Hirundo rustica	dymówka	–	13	13
14	Lanius collurio	gąsiorek	5	5	10
15	L. excubitor	srokosz	–	1	1
16	Prunella modularis	pokrzywnica	–	3	3
17	Erithacus rubecula	rudzik	–	14	14
18	Phoenicurus ochruros	kopciuszek	18	11	29
19	Saxicola rubicola	kląskawka	1	1	2
20	Turdus merula	kos	4	39	43
21	T. pilaris	kwiczoł	–	2	2
22	T. philomelos	śpiewak	7	3	10
23	Hippolais icterina	zaganiacz	–	5	5
24	Phylloscopus trochilus	piecuszek	–	1	1
25	P. collybita	pierwiosnek	–	6	6
26	Sylvia atricapilla	kapturka	–	19	19
27	S. communis	cierniówka	–	4	4
28	S. curruca	piegża	1	11	12
29	S. nisoria	jarzębatka	–	2	2
30	Muscicapa striata	muchołówka szara	–	7	7
31	Ficedula albicolis	muchołówka żałobna	–	2	2
32	Cyanistes caeruleus	modraszka	19	183	202
33	Parus major	bogatka	17	925	942
34	Poecile montanus	czarnogłówka	–	1	1
35	P. palustris	sikora uboga	–	6	6
36	Sitta europaea	kowalik	9	33	42
37	Certhia brachydactyla	pełzacz ogrodowy	–	1	1
38	C. familiaris	pełzacz leśny	–	2	2
39	Emberiza citrinella	trznadel	–	2	2
40	E. schoeniclus	potrzos	–	2	2
41	Fringilla coelebs	zięba	5	27	32
42	F. montifringilla	jer	–	29	29
43	Carduelis chloris	dzwoniec	–	718	718
44	C. spinus	czyż	–	89	89
45	C. carduelis	szczygieł	–	4	4
46	C. cannabina	makolągwa	–	5	5
47	Serinus serinus	kulczyk	–	2	2
48	Coccothraustes coccothraustes	grubodziób	–	115	115
49	Passer domesticus	wróbel	–	73	73
50	P. montanus	mazurek	8	67	75
51	Sturnus vulgaris	szpak	176	74	250
52	Garrulus glandarius	sójka	–	4	4
	RAZEM		335	2628	2963