wtorek, 23 lutego 2016

Nowe stanowiska rozrodcze szklarnika leśnego Cordulegaster boltonii w województwie opolskim

samiec szklarnika leśnego Cordulegaster boltonii
Szklarnik leśny Corduelgaster boltonii jest jedną z największych krajowych ważek, rozmiarami ciała dorównuje husarzowi władcy (rozpiętości skrzydeł dochodzi do 10 cm, a długość ciała 8,5 cm). Zamieszkuje śródleśne, płytkie, czyste i dobrze natlenione cieki (potoki i mniejsze rzeki) o piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym dnie. Jest gatunkiem o najdłuższym spośród krajowych ważek rozwoju larwalnym, który może trwać nawet do 5 lat. Larwy przebywają najczęściej na mieliznach lub w przybrzeżnej części cieku. Nie są łatwe do znalezienia, gdyż na ogół pozostają zagrzebane pod cienką warstwą piasku lub detrytusu (obumarłych szczątków roślinnych). Z ukrycia wystaje im tylko głowa z przednimi odnóżami oraz koniec odwłoka. Dorosłe formy tego gatunku można obserwować od końca maja do połowy sierpnia. Widuje się wtedy zwykle regularnie patrolujące pewne odcinki cieków samce, które lecąc na niewielkiej wysokości poszukują potencjalnych partnerek. Samice nad ciekami pojawiają się dużo rzadziej, możemy wtedy obserwować je podczas składania jaj. Robią to w bardzo charakterystyczny sposób – zawisając w pionowej pozycji nad płytką wodą, zanurzają miarowo koniec odwłoka umieszczając jaja w piasku bądź osadach dennych.

W województwie opolskim szklarnik leśny po raz pierwszy stwierdzony został przez Schuberta (1929), który obserwował ten gatunek w 4 miejscach na obszarze Gór Opawskich. Następnie został wykazany dopiero w 1972 roku przez Mariana Bielewicza w okolicach Dobrodzienia (okaz dowodowy znajduje się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu). Kolejne obserwacje gatunku poczynione zostały dopiero w czasach współczesnych. W 2003 roku stwierdzony został w pobliżu rezerwatu Smolnik na rzece Budkowiczance (Dolný 2003, Dolný i inni 2007). Obserwacje Kuńki i innych (2008) dostarczają sześciu nowych stanowisk położonych na rzekach: Libawie, Czarnej Wodzie, Grabicy, Borkówce, Bogacicy oraz na bezimiennym cieku w okolicach Kuźnicy Katowiskiej. Autorzy Ci ponownie wykazują go także w Górach Opawskich – na Bystrym Potoku. W trakcie naszych obserwacji w 2011 roku udaje nam się wykazać szklarnika leśnego w sumie na ośmiu nowych stanowiskach położonych w czterech nowych kwadratach UTM (Zabłocki i Wolny 2012). Obserwujemy go także na Bystrym Potoku w masywie Biskupiej Kopy. W trakcie rozpoczętej w 2015 r. w ramach projektu „Inwentaryzacje przyrodnicze kluczem do edukacji ekologicznej i ochrony bioróżnorodności w województwie opolskim” obserwacji ważek, rozwój gatunku udaje nam się stwierdzić na kolejnych 9 stanowiskach położonych w 8 nowych kwadratach UTM: YS14, BB91, BB92, CB02, CB13, CB20, CA08, CA19 (dane niepublikowane). Mimo wykrycia tylu nowych miejsc rozrodu tego rzadkiego i chronionego w kraju gatunku, stan jego populacji w województwie nie rysuje się zbyt optymistycznie – miejsca jego występowania są mocno rozproszone i ograniczają się często do zaledwie kilkusetmetrowych odcinków cieków. Szklarnik leśny wpisany jest do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, znajduje się także na europejskiej liście gatunków zagrożonych (The IUCN Red List of Threatened Species) z kategorią LC – mniejszego ryzyka. Największym, w naszych warunkach, zagrożeniem dla populacji szklarnika leśnego są wszelkie przekształcenia w obrębie koryt rzecznych. Regulacje linii brzegowej czy pogłębianie powodują zniszczenia siedlisk gatunku. Budowa w obrębie zasiedlanych cieków stawów hodowlanych, skutkuje zmniejszeniem prędkości przepływu wody, zamuleniem oraz zmianami właściwości fizykochemicznych wody. Nie bez znaczenia pozostają także zręby i wycinki drzew porastających i zacieniających zamieszkiwane cieki.

Literatura
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, ss. 256.
Dolný A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (opolskie and śląskie voivodships). Natura Silesiae Superioris, 7: 89–91.
Dolný A., Miszta A., Parusel J., B. 2007. Ważki (Insecta: Odonata) rezerwatu „Smolnik” (Szumirad, województwo opolskie). Natura Silesiae Superioris, 11: 75–83.
Kuńka A., Hebda G., Łęgowska D., Świerad R. 2008. Faunistical data on selected species of dragonflies (Insecta: Odonata) in the Opole Province (Southwest Poland). Opole Scientific Society Nature Journal, 41: 101–105.
Schubert K. 1929. Die Odonaten der Umgebung von Neustadt O.-S. Zeitschrift fur wissenschaftliche Insektenbiologie, 24 (4-5): 178–189.
Zabłocki P., Wolny M. 2012. Materiały do poznania niektórych chronionych, rzadkich i interesujących ważek (Insecta: Odonata) Śląska. Opolski Rocznik Muzealny, 19: 9–48.

nowe stanowiska szklarnika leśnego, wykryte w ramach inwentaryzacji ważek w 2015 roku, na tle danych literaturowych
głaszczki wargowe szklarnika leśnego mają długie, ostre i zróżnicowanej wielkości "ząbki"
larwy szklarnika leśnego na różnym etapie rozwoju, te o długości około 4 cm powinny opuścić wodę w najbliższym sezonie
śródleśny potok koło Sławięcic, 21.10.2015
śródleśny potok koło Wojciechowa koło Olesna, larwy szklarnika znaleźć można w przybrzeżnych wypłyceniach z odkładającym się detrytusem
pomiar temperatury wody w kontrolowanym cieku


wtorek, 16 lutego 2016

Obrączkowanie myszołowów Buteo buteo

Dziś prezentacja ubiegłotygodniowego obrączkowania myszołowów. Dwa pierwsze osobniki to ptaki w trzecim kalendarzowym roku życia, kolejne to ptaki w drugim kalendarzowym roku życia. Jest więc okazja do porównania cech upierzenia młodocianego i dorosłego.

Bardziej zainteresowanych rozpoznawaniem wieku myszołowa zwyczajnego Buteo buteo odsyłamy do naszych wcześniejszych postów, gdzie można obejrzeć także zdjęcia innych obrączkowanych osobników:
Rozpoznawanie wieku myszołowa - ptaki w upierzeniu juwenalnym - w pierwszym kalendarzowym i wiosną drugiego kalendarzowego roku życia. 
Rozpoznawanie wieku myszołowa - ptaki w upierzeniu immaturalnym - w drugim kalendarzowym roku życia jesienią i wiosną trzeciego kalendarzowego roku życia. 


pierwszy osobnik w prawym skrzydle ma pozostawione 3 juwenalne zewnętrzne LI oraz 4. i 9. LII, reszta lotek jest przepierzona na pióra pierwszej szaty dorosłej (3 kalendarzowy rok życia)
w lewym skrzydle także 3 zewnętrzne LI są juwenalne, pozostawione są też z szaty młodocianej 4. i 8. LII, asymetria w pierzeniu lotek w obu skrzydłach jest typowa u myszołowa
wszystkie sterówki wymienione są na pióra typu dorosłego, u tego osobnika mają już one dość wyraźny szeroki pas przedkońcowy
tęczówka ciemniejsza od ptaków w drugim roku życia, ale jeszcze wyraźnie jasna
drugi osobnik ma pozostawione w prawym skrzydle 3 zewnętrzne LI juwenalnego typu i większą niż poprzednik liczbę juwenalnych LII - 3., 4. oraz 7-9., na pokrywach skrzydłowych i piórach piersi prążkowany wzór typowy dla szaty dorosłej (3 kalendarzowy rok życia)
u tego osobnika również widać asymetrię pierzenia, nieprzepierzone są 3 zewnętrzne LI, 4. oraz 8-10 LII, które są krótsze i bardziej spłowiałe niż pióra wymienione
mimo, że sterówki u tego ptaka są przepierzone, wzór na nich przypomina w dalszym ciągu wzór szaty juwenalnej - brak wyraźnie szerszego pasa przedkońcowego - typowego dla piór szaty dorosłej
tęczówka ciemniejsza niż u poprzednika, ale ciągle jeszcze nie tak ciemna jak u ptaków starszych
dość ciemno ubarwiony osobnik w typowej szacie młodocianej, na tylnym skraju skrzydła brak wyraźnego szerokiego ciemnego pasa (2 kalendarzowy rok życia)
z wierzchu widać, że wszystkie pióra są jednej generacji - szaty juwenalnej
sterówki typowe dla szaty młodocianej - bez wyraźnego pasa przedkońcowego
jasna tęczówka typowa dla młodych ptaków
drugi osobnik w szacie młodocianej jest nieco jaśniejszy od poprzedniego, również brak szerokich i ciemnych zakończeń lotek typowych dla upierzenia dorosłego, pokrywy podskrzydłowe i pióra na piersi z podłużnym rysunkiem typowym dla szaty juwenalnej (2 kalendarzowy rok życia)
wierzch typowy dla szaty młodocianej, widać tylko grupę ciemniejszych przepierzonych piór na karku
sterówki z typowym wzorem szaty juwenalnej - bez ciemnego szerokiego pasa przedkońcowego
jasna tęczówka typowa dla młodych ptaków
i coś do drapania się za uszkiem... ;-)

piątek, 12 lutego 2016

Dwie noce - dwa puszczyki Strix aluco

Trochę zaległy neews, ale to wszystko z braku czasu… ;-). Nie możemy się jednak powstrzymać od zaprezentowania zdjęć dwóch puszczyków Strix aluco, które udało nam się niedawno zaobrączkować. Nieczęsto zdarza się nam, aby w sieci ornitologiczne rozwieszone w pobliżu muzealnego karmnika wpadły puszczyki, ale jak się przekonujemy co roku – pokarm wystawiany w karmniku zwabia nie tylko ptaki. Pod osłoną nocy ze stołówki korzystają także gryzonie, które to z kolei zwabiają nocnych drapieżców… 15.01.2016 mieliśmy okazję podziwiać jednego puszczyka, a dzień później (a właściwie noc…;-)) drugiego. Oba ptaki były rudej odmiany barwnej, czyli takie jakie nam się najbardziej podobają. Pierwszy nawet, z powodu ulewnego deszczu, zamieszkał do następnego dnia w muzealnej piwnicy. Po nakarmieniu myszkami z zamrażarki oba ptaki pogrążyły się bezszelestnie w ciemności nocy…

Tutaj puszczyk Strix aluco - powtórnie w naszych rękach dla porównania można obejrzeć jak wygląda puszczyk w odmianie brązowoszarej oraz poczytać o rozpoznawaniu wieku tego gatunku.

Pierwszy osobnik (sądząc po niewielkich rozmiarach - samiec) ma już prawie całkowitą szatę dorosłą. Jednak jak wiadomo "prawie" robi wielką różnicę - w obu skrzydłach widać po jednej nieprzepierzonej lotce pierwszorzędowej juwenalnego (młodocianego) typu - spróbujcie ją znaleźć...
widok z wierzchu...
w centrum kadru widać nieco mniej pigmentowaną (bo znoszoną i spłowiałą) drugą, licząc od wewnątrz, lotkę pierwszorzędową juwenalnego typu - widać wąski prążek położony bliżej końca pióra, aniżeli na sąsiednich lotkach dorosłego typu, których ostatnie pręgi położone dalej od szczytu piór są też wyraźnie szersze
widok spodu...
i ogonek...
Drugi osobnik (prawdopodobnie samica) ma pełne upierzenie dorosłego typu - wszystkie lotki posiadają szerokie jasne zakończenia oraz stosunkowo szerokie pręgi przedkońcowe.
z wierzchu...
od spodu...
ogonek...
narzędzie zbrodni...
Jak zamknę oczy, to prawie tak, jakby mnie tu wcale nie było...

środa, 10 lutego 2016

Szablak południowy Sympetrum meridionale - stanowiska w woj. opolskim w 2015 roku

Szablak południowy Sympetrum meridionale jest typową ważką regionu śródziemnomorskiego, wykazującą tendencję do migrowania do Europy Środkowej. W Polsce występuje niezbyt licznie, głównie w południowej i południowo-wschodniej części kraju. Rozwija się w gęsto zarośniętych wodach stojących.

Stanowiska szablaka południowego wykazane w województwie opolskim podczas inwentaryzacji w 2015 roku:
- Szczedrzyk, gm. Ozimek, Natura 2000 Zbiornik Turawski, UTM BB92, 10.09.2015, kilkadziesiąt samców i samic, liczne zachowania rozrodcze (gatunek stwierdzony przez nas tym na stanowisku także w 2007 roku, ale bez zachowań rozrodczych);
- Jedlice, gm. Ozimek, Natura 2000 Zbiornik Turawski, UTM CB02, 10.09.2015, kilkadziesiąt samców i samic, liczne zachowania rozrodcze (pojedyncze osobniki obserwowane na stanowisku w 2007 roku przez Adama Kuńkę);
- Grabówka, gm. Bierawa, UTM CA07, 16.09.2015, 1 samica (nowe miejsce obserwacji);
- Wilamowa, gm. Paczków, Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski, UTM XR49, 17.09.2015, kilkadziesiąt samców i samic, liczne zachowania rozrodcze (nowe stanowisko rozrodcze);
- Stobrawa, gm. Popielów, Stobrawski Park Krajobrazowy, Natura 2000 Grądy Odrzańskie, UTM XS83, 21.09.2015 - 1 samica, 22.09.2015 - 1 samica (nowe miejsce obserwacji);
- Nowe Kolnie, gm. Lubsza, Stobrawski Park Krajobrazowy, Natura 2000 Grądy Odrzańskie, UTM XS83, 21.09.2015, 3 samce  (nowe miejsce obserwacji).

Wygląda na to, że liczne i stałe populacje gatunek ten chętnie tworzy na terenach zalewowych zbiorników zaporowych, porośniętych gęstą roślinnością.

szablak południowy Sympetrum meridionale - samiec, Wilamowa, Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski, 17.09.2015
 samica, Wilamowa, Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski, 17.09.2015
samiec, Wilamowa, Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski, 17.09.2015
para w trakcie kopulacji, Wilamowa, Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski, 17.09.2015
Natura 2000 Zbiornik Turawski - miejsce obserwacji szablaków południowych, 10.09.2015
Natura 2000 Zbiornik Turawski - miejsce obserwacji szablaków południowych, 10.09.2015
Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski - miejsce obserwacji szablaków południowych, 17.09.2015
Natura 2000 Zbiornik Otmuchowski - miejsce obserwacji szablaków południowych, 17.09.2015