Kolekcja Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego

Dział Przyrody w strukturze obecnego Muzeum został wyodrębniony w 1957 roku. Historia tworzenia kolekcji przyrodniczej sięga jednak czasów przedwojennego Städtisches Muzeum Oppeln, na podwalinach którego powstało powojenne Muzeum Miejskie w Opolu, a po zmianie nazwy Muzeum Śląska Opolskiego. Eksponaty przyrodnicze, liczone wówczas w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy, stanowiły główny trzon dawnej kolekcji muzealnej. Aktualnie zbiory Działu Przyrody, na które składają się kolekcje tematyczne: botaniczna, zoologiczna, paleontologiczna i geologiczna, liczą blisko 12 tys. pozycji inwentarzowych, pod którymi kryje się około 45 tys. okazów.
Zbiory botaniczne reprezentowane są głównie przez okazy zasuszonych roślin przechowywane w formie arkuszy zielnikowych, zaewidencjonowanych pod 7714 pozycjami. Według ekspertów z dziedziny botaniki kolekcja ta należy do znaczących w Polsce (zajmuje 32 pozycję na 60 zarejestrowanych herbariów w kraju), a w przypadku niektórych taksonów jest wręcz unikatowa, o ile nie najcenniejsza. O wybitnym charakterze kolekcji decydują zarówno walory historyczne, bowiem znaczną jej część stanowią okazy poniemieckie zebrane na przełomie XIX i XX wieku oraz w okresie międzywojnia z obszarów spoza i z dzisiejszej Polski, najstarsze sięgają nawet lat dwudziestych wieku XIX, jak i walory naukowe. Większość arkuszy zielnikowych jest doskonale metrykowana, zawierają więc wszystkie najistotniejsze z punktu widzenia nauki informacje (czas, miejsce zbioru, nazwisko autora), pozwalające między innymi na porównanie obecnego stanu szaty roślinnej danego obszaru ze stanem sprzed kilkudziesięciu, a nawet ponad stu laty i ocenę zmian jakie zachodzą w środowisku przyrodniczym. Zielniki są zatem źródłem informacji na temat bioróżnorodności danego terenu, dowodem występowania okazów na stanowiskach i jedynym świadectwem historycznego składu flory. Służą wreszcie jako cenny materiał do badań taksonomicznych i morfologicznych, z którego po dziś dzień chętnie korzystają różne placówki naukowe w kraju. Na zielnik Muzeum Śląska Opolskiego składają się następujące kolekcje: 1). zbiór roślin naczyniowych z lat 1855-1940 z terenów spoza dzisiejszej Polski, 2). zbiór roślin naczyniowych z lat 1829-1943 z terenów dzisiejszej Polski, 3) zbiór roślin naczyniowych z lat 1951-1976 z obszaru Polski, 4). zbiór mszaków z lat 1925-1939 i 1946-1948. Geneza pierwszego zbioru, będącego spuścizną po blisko 200 różnych autorach jest niejasna. Tworzą go okazy zebrane głównie z obszaru Niemiec i pojedyncze egzemplarze roślin pozyskane w różnych zakątkach Europy (m.in.: Czechach, Węgrzech, Rumunii, Francji, Szwajcarii, Estonii, Skandynawii). Zbiór ten prawdopodobnie jest efektem wymiany okazów zielnikowych z różnymi florystami i instytutami botanicznymi, działającymi wówczas w Europie. Wśród zgromadzonych znalazły się arkusze sporządzone i opisane przez wybitnych badaczy europejskiej flory, takich jak Baenitz, Kuntze, Missbach, Pax i wielu innych. Drugą kolekcję tworzą przede wszystkim dwa dobrze zachowane zbiory roślin naczyniowych autorstwa Carla Dziatzko – gliwickiego inspektora huty, z których do dzisiaj przetrwało zaledwie 1450 arkuszy na 3500 egzemplarzy jakie przed wojną posiadało muzeum oraz Karla Bialuchy – botanika i kierownika działu przyrodniczego przedwojennego muzeum, które liczą około 1600 arkuszy zielnikowych, dokumentujących stanowiska flory miasta Opola i jego okolicy z lat 1937-1944. Oba zbiory, ze względu na wyjątkowo dobry stan zachowania okazów, przedstawiają najwyższą wartość naukową i ekspozycyjną. Trzecia, a zarazem najliczniejsza w okazy kolekcja zielnikowa obejmuje rośliny naczyniowe zebrane przez byłych pracowników Działu Przyrody podczas badań terenowych prowadzonych na Opolszczyźnie, a także przekazane do zbiorów przez osoby prywatne. Przedział czasowy, w którym rozrastała się omawiana kolekcja obejmuje lata 1951-1976. Zdecydowanie największą część tego powojennego zbioru (około 3100 arkuszy) stanowią okazy zgromadzone przez Stanisława Michalaka – botanika i wieloletniego kierownika Działu Przyrody. Zbiór Michalaka z lat 1961-1970 obejmuje przeważnie okazy pozyskane w trakcie prac badawczych prowadzonych na terenie miasta Opola (tereny ruderalne i agrocenozy) i ciekawszych obszarach Śląska Opolskiego. Kolekcję opolskiej flory uzupełniają okazy podarowane m.in. przez Sendka (rośliny terenów kolejowych głównie z okolic Kluczborka i Olesna) oraz Szotkowskiego (m.in. okazy zebrane w porcie rzecznym w Koźlu i okolicy). Oprócz roślin naczyniowych w kolekcji zielnikowej muzeum znajdują się dwa niewielkie, ale za to bardzo cenne zbiory mszaków. Autorem starszego zbioru, który powstawał w latach 1925-1939 z okazów znalezionych w różnych miejscowościach województwa opolskiego, jest wspominany już wcześniej botanik Karl Bialucha. Drugi zbiór pochodzący z lat 1946-1948, którego autorem jest Walerian Bętkowski dokumentuje stanowiska torfowców występujących na Górnym Śląsku w miejscowościach Tarnowskie Góry i Brynek. 

chmiel zwyczajny Humulus lupulus, Oppeln/Opole, 08.09.1939, leg. K. Bialucha

pokrzywa żegawka Utrica urens, Bolko/Nowa Wieś Królewska, 28.06.1939, leg. K. Bialucha

Kolekcja zoologiczna Muzeum Śląska Opolskiego jest najbardziej zróżnicowaną i najbogatszą w okazy grupą muzealiów przyrodniczych. Szacuje się, że aktualna liczba pojedynczych okazów zoologicznych wynosi blisko 30 tysięcy. Mając na względzie charakter zbiorów oraz stosowany w zoologii podział taksonomiczny muzealia te możemy pogrupować na kilka odrębnych kolekcji: zbiór entomologiczny, zbiór preparatów dermoplastycznych ptaków i ssaków, kolekcję ptasich jaj i gniazd, zbiór osteologiczny, konchiologiczny oraz kolekcję egzotycznych bezkręgowców i kręgowców morskich. Historia tworzenia kolekcji faunistycznej sięga prawdopodobnie początków minionego stulecia. Z materiałów archiwalnych wynika, że zbiory zoologiczne praktycznie od zarania istnienia opolskiej placówki muzealnej odgrywały w niej ważną, jeśli nie zasadniczą rolę, stanowiąc fundament powstającej kolekcji, a poza tym były jednymi z pierwszych muzealiów (zwłaszcza wypchane zwierzęta i okazy egzotycznych owadów), które udostępniono publiczności. Wiadomo również, że w 1925 roku muzeum weszło w posiadanie bardzo cennego zbioru owadów podarowanego przez Edwarda Josepha Scholza – nauczyciela i wybitnego entomologa z Chorzowa. Kolekcja ta, na którą składały się owady krajowe i egzotyczne z różnych grup systematycznych (głównie błonkówki Hymenoptera i chrząszcze Coleoptera) liczyła wówczas 7000 okazów zamkniętych w oszklonych gablotach, umieszczonych w szafie entomologicznej. Szafa ta z mocno już sfatygowaną, ale wciąż cenną dla nauki kolekcją Scholza zdobi do dzisiaj wnętrze magazynowe Działu Przyrody. Szacunkowa liczba okazów entomologicznych znajdujących się obecnie w zbiorach MŚO wynosi około 25 tysięcy. Ponad 80 % spreparowanych owadów, to okazy poniemieckie zebrane w latach 1860-1944, pochodzące z różnych obszarów Śląska i Europy, a nawet tropikalnych rejonów świata. Dominującymi taksonami w tym zbiorze są chrząszcze, błonkówki i motyle Lepidoptera. Pozostałą część kolekcji stanowią owady pozyskane w okresie powojennym na drodze darów lub zakupów oraz okazy odławiane i preparowane od 2007 roku przez obecnych pracowników Działu Przyrody. W powojennych zbiorach znajdują się dwie niezwykle cenne i prawidłowo oznaczone kolekcje owadów zebranych na Śląsku. Pierwszą jest zbiór ważek Odonata w lilości 158 okazów z lat 1954-1964 podarowany przez znanego specjalistę tej grupy owadów – Leona Sawkiewicza. Drugi zbiór jest efektem badań terenowych prowadzonych na faunie motyli w rezerwacie „Ligota Dolna” koło Gogolina w latach 1960-1963 przez entomologów z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu na czele z ówczesnym kierownikiem działu przyrodniczego tej placówki Marianem Bielewiczem. Zbiór ten tworzy 11 gablot z łączną liczbą 1067 okazów z przedstawicielami rodzin sówkowatych Noctuidae i miernikowcowatych Geometridae. Najnowsza kolekcja entomologiczna tworzona od 2007 roku, z ogromną pasją i zaangażowaniem aktualnych pracowników działu, liczy już kilka tysięcy okazów owadów należących do różnorodnych grup systematycznych, głównie: ważek, chrząszczy (zwłaszcza wodnych z rodziny pływakowatych Dytiscidae) oraz motyli. Celem uzupełnienia kolekcji porównawczej, zawierającej możliwie kompletny zestaw taksonów występujących w regionie oraz potwierdzenia historycznych stanowisk poszczególnych gatunków lub wykrycia nowych, pozyskiwanie okazów odbywa się głównie na terenie Opolszczyzny. 

fragment kolekcji motyli Ligoty Dolnej, autor zbioru - M. Bielewicz

fragment współczesnej kolekcji chrząszczy wodnych Opolszczyzny, autorzy zbioru - M. Wolny i P. Zabłocki

motyle, ważki, chrząszcze - fragment współczesnej kolekcji entomologicznej, autorzy zbioru - M. Wolny i P. Zabłocki

Odrębną grupę muzealiów zoologicznych stanowi pokaźna kolekcja preparatów dermoplastycznych ptaków (388 pozycji inwentarzowych) i ssaków (88 pozycji inwentarzowych), znacząco powiększona w ciągu ostatnich kilku lat. Większość dawnych eksponatów pochodzi ze starych, dobrze zakonserwowanych zbiorów poniemieckich. Mankamentem kolekcji poniemieckiej jest jednak brak zachowanej dokumentacji o pochodzeniu poszczególnych okazów, która została kompletnie zniszczona podczas wojny. Istotna i błyskawiczna rozbudowa kolekcji nastąpiła więc dopiero w ostatnich latach. Eksploracje terenowe pracowników działu oraz nawiązanie współpracy z preparatorem i licznymi instytucjami przyrodniczymi zaowocowały 180 % wzrostem ilości eksponatów w stosunku do stanu sprzed 2006 roku. O ich wartości świadczy dodatkowo regionalne pochodzenie, gdyż większość z nich została zebrana z obszaru Śląska, a zwłaszcza Opolszczyzny. Ponieważ większość gatunków ptaków jest obecnie objętych ochroną (niemożliwe jest celowe pozyskanie z prawnych i etycznych względów ptaków z wyjątkiem gatunków łownych i niechronionych), rozbudowa kolekcji jest w dużym stopniu uzależniona od przypadku – znalezienia martwego osobnika danego gatunku. Tym bardziej na podkreślenie zasługuje zdobycie okazów z gatunków rzadko znajdowanych jako ofiary kolizji z pojazdami, czy liniami napowietrznymi, itp.: wilga Oriolus oriolus, srokosz Lanius excubitor, muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca, pełzacz leśny Certhia familiaris, piecuszek Phylloscopus trochilus, mysikrólik Regulus regulus (najmniejszy gatunek awifauny Europy), szarytka Poecile palustris, pokrzywnica Prunella modularis, jer Fringilla montifringilla, makolągwa Carduelis cannabina, czy z większych: czapla biała Egretta alba i bąk Botaurus stellaris. Do zbiorów dołączyły także ptaki znalezione na autostradzie A4 również na skutek kolizji z pojazdami, co w znacznym stopniu dokumentuje skalę tego zjawiska, były to m.in. bocian biały Ciconia ciconia, sowy: puszczyk Strixa aluco, płomykówka Tyto alba (2 osobniki) i uszatka Asio otus (4), oraz ptaki szponiaste: pustułka Falco tinnunculus (2) i myszołów Buteo buteo (aż 10 osobników znalezionych tylko na przełomie stycznia i lutego 2008 roku). Przekazanie przez Stację Ornitologiczną Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Gdańsku martwych ptaków utopionych w sieciach rybackich na Zatoce Gdańskiej wydatnie wzbogaciło kolekcję ornitologiczną o morskie gatunki: alkę krzywonosą Alca torda (3 okazy), nurnika Cepphus grylle, nurzyka Uria aalge, uhlę Melanitta fusca (2), markaczkę Melanitta nigra (2) i lodówkę Clangula hyemalis (2) (trzy ostatnie gatunki spotyka się czasem na śródlądziu, w tym na Śląsku). Kolejne dwa rzadkie gatunki zostały przekazane z ośrodka hodowli wolierowej prowadzonej w Nadleśnictwie Wisła – cietrzew Lyrurus tetrix (kogut i kura) oraz głuszec Tetrao urogallus (kogut i kura). Zbiór preparatów sylwetkowych ssaków liczy obecnie 89 okazów (88 pozycji inwentarzowych). Spośród muzealiów poniemieckich na największą uwagę zasługują dwa gatunki objęte obecnie ochroną, wpisane na Czerwoną Listę Zwierząt Ginących i Zagrożonych – chomik europejski Cricetus cricetus (3 osobniki) i suseł moręgowany Spermophilus citellus (2). Oba gatunki są dziś bardzo rzadkie z powodu niekorzystnych zmian, które zaszły w środowisku, a nawet celowego zwalczania. Oba osobniki susła jako nieliczne preparaty tego gatunku w kraju pochodzą z ostatniej dzikiej ostoi tego gatunku w Polsce – znajdującej się właśnie na Opolszczyźnie. W ostatnich latach również w tej grupie muzealiów nastąpił wyraźny wzrost liczby eksponatów w stosunku do stanu sprzed roku 2006. Uzupełniono kolekcję gatunkami z takich rzędów, jak: owadożerne Insectivora,  nietoperze Chiroptera, zajęczaki Lagomorpha, gryzonie Rodentia, drapieżne Carnivora. Ważną częścią rozbudowującej się kolekcji, z punktu widzenia walorów ekspozycyjnych, stały się także duże ssaki z rzędu parzystokopytnych Artiodactyla: jeleń szlachetny Cervus elaphus (2 okazy), daniel Dama dama (1), sarna Capreolus capreolus (4), muflon Ovis musimon (1) i dzik Sus scrofa (3).

suseł moręgowany Spermophilus citellus - preparat sylwetkowy ze zbiorów poniemieckich, spreparował A. Topitsch

uszatka Asio otus, gil Pyrrhula pyrrhula, gronostaj Mustela erminea - preparaty dermoplastyczne z nowej kolekcji

W dzisiejszej kolekcji Działu Przyrody znajduje się także zbiór oologiczny liczący w sumie 108 pozycji inwentarzowych, na który składają się 72 pozycje poniemieckie oraz pozyskane po roku 2006 niewyklute jaja ptaków w liczbie 121 okazów wpisanych w inwentarzu pod 36 numerami. Skromny zbiór 8 gniazd ptaków zebranych w latach 60-tych XX wieku został współcześnie powiększony o 34 okazy znalezione w trakcie eksploracji terenowych.

fragment kolekcji oologicznej MŚO

Dział Przyrody posiada także niewielki zbiór osteologiczny, który tworzą kości i czaszki krajowych i egzotycznych kręgowców, wśród których najciekawsze to czaszki słonia afrykańskiego Loxodonta africana, nosorożca czarnego Diceros bicornis i hipopotama Hippopotamus amphibius pochodzące ze zbiorów poniemieckich.
Stosunkowo dużą kolekcję muzealiów faunistycznych stanowią zbiory konchiologiczne reprezentowane przez okazy muszli rodzimej fauny mięczaków lądowych i wodnych, a także przedstawicieli malakofauny egzotycznej, zwłaszcza gatunków morskich. Kolekcji tej przypisano blisko 800 pozycji inwentarzowych, a szacunkowa liczba wszystkich okazów wynosi około 3000. Na zbiór składają się zarówno poniemieckie okazy pochodzące ze Śląska, Niemiec oraz obszarów Morza Śródziemnego i Czerwonego, jak i muszle pozyskane w ostatnim półwieczu. Najnowszą częścią tego zbioru jest pokaźna, bo licząca aż 1009 okazów kolekcja muszli ślimaków Gastropoda i małżów Bivalvia egzotycznych, nabyta w 2010 roku od gliwickich kolekcjonerów – Stanisława i Adama Jędruchów.

muszla trąby Trytona Charonia tritonis z kolekcji MŚO

Oprócz wymienionych muzealiów zoologicznych Dział Przyrody posiada również skromną kolekcję bezkręgowej i kręgowej fauny mórz tropikalnych. W zbiorze tym znajdują się m.in. szkielety koralowców Anthozoa, szkarłupnie Echinodermata (głównie rozgwiazdy Asteroidea i jeżowce Echinoidea), skorupiaki Crustacea, spreparowane ryby oraz ich fragmenty, np. rostra piłowatych Pristidae. Większość zgromadzonych i dobrze metrykowanych egzotów (61 okazów) jest darem Ligi Ochrony Przyrody w Opolu, który muzeum otrzymało w 1963 roku. Podarowane eksponaty zostały odłowione przez zespół badawczy z Uniwersytetu Warszawskiego, który w latach 1959-1960 odbywał wyprawę naukową po Morzu Czerwonym na jachcie „Dar Opola”.

W trakcie trwającej już ponad 100 lat działalności kolekcjonerskiej udało się także zgromadzić cenny materiał paleontologiczny w postaci różnych form skamieniałości kopalnej flory i fauny, liczący obecnie blisko 600 pozycji inwentarzowych z około 850 okazami. Większość ze zgromadzonych okazów pochodzi z obszarów Śląska, głównie z Opolszczyzny, a także z różnych rejonów Niemiec, stanowią więc nadzwyczaj cenny materiał dowodowy, pozwalający na prześledzenie przemian ewolucyjnych jakie zachodziły na Ziemi, a przede wszystkim w przyrodzie naszego regionu. W zbiorze paleobotanicznym dominują skamieliny z okresu karbońskiego w postaci odcisków lub skamieniałych fragmentów paproci, skrzypów i widłaków, zebrane w Górnośląskim Okręgu Węglowym oraz w kopalniach wałbrzyskich. Oprócz tych okazów dość liczne są skamieniałości czwartorzędowe. Wymienione eksponaty są dobrze metrykowane i prezentują wysokie walory wystawiennicze. Okazy paleozoologiczne pozyskane przed i po drugiej wojnie światowej dają w miarę przejrzysty obraz rozwoju świata zwierzęcego Opolszczyzny, od syluru do czwartorzędu włącznie. Najwięcej okazów datuje się na okresy triasu, jury i kredy. Z wymienionych okresów pochodzi interesujący zbiór skamielin, w którym przeważają okazy wymarłych taksonów bezkręgowców, głównie jeżowców, amonitów Ammonoidea, belemnitów Belemnitida, ślimaków, małżów i ramienionogów Brachiopoda. Zbiory datowane na okres plejstocenu to szczątki kostne wymarłych ssaków, wśród których na szczególną uwagę zasługują zęby oraz fragmenty kości mamuta włochatego Mammuthus primigenius i nosorożca włochatego Coelodonta antoquitatis. 

okazy z kolekcji paleontologicznej

Stanowiska przyrody nieożywionej Śląska dokumentują zbiory geologiczne w postaci skał i minerałów w ilości blisko ponad 1000 pozycji inwentarzowych. Kolekcja ta pozwala na poznanie podstawowych elementów wchodzących w skład skał budujących podłoże tego regionu. Znaczną jej część obejmuje materiał zebrany przez Karla Bialuchę w czasach międzywojennych i w okresie drugiej wojny światowej. Oprócz okazów skał pochodzących ze Śląska zbiór geologiczny zawiera również bogatą kolekcję minerałów i skał zebranych w innych regionach Polski oraz w niektórych obszarach Europy i świata. Część tego zbioru stanowi zakupiona w 1969 roku kolekcja opolskiego artysty plastyka Tadeusza Maxa, licząca ponad 1700 okazów. Kolekcja ta stwarza doskonałe warunki do zapoznania się z klasyfikacją minerałów i innymi zagadnieniami z dziedziny geologii.

fragment kolekcji geologicznej MŚO