E jak... czyli eksponatowego abecadła ciąg dalszy

Hura!!! Mamy eksponat na literę „E”! Wpadając na pomysł opracowania postów z cyklu „Eksponatowe abecadło”, prezentujących muzealia na kolejne litery alfabetu, nie przyszło nam do głowy, że może pojawić się problem natury technicznej. A jednak... Okazało się, że w naszej kolekcji muzealnej, liczącej kilkadziesiąt tysięcy różnych okazów przyrodniczych, brak jest eksponatu na literę „E”. Gdybyśmy wzięli pod uwagę nazewnictwo łacińskie, to nie byłoby najmniejszego problemu z wyszukaniem w magazynie odpowiedniego muzealium. Od razu na usta cisną się takie nazwy jak: Erinaceus europaeus – jeż, Erithacus rubecula – rudzik, czy chociażby Elephas primigenius – mamut włochaty, no i wiele, wiele innych... Z łaciną jest zdecydowanie łatwiej. Na szczęście się udało i „Eksponatowe abecadło” znowu ruszyło z kopyta :-). A wszystko za sprawą „świeżutkiego” eksponatu, który kilka dni temu, wraz z innymi preparatami sylwetkowymi zwierząt, przyjechał do nas z Pracowni Preparowania Zwierząt w Przyszowicach. Okaz, o którym za chwilę będzie tu mowa, został znaleziony przez nas martwy w grudniu 2012 w Zatoce Gdańskiej i czekał w kolejce na spreparowanie. A co to takiego? Ha! Nie lada rarytas niejeden powie...

edredon – gatunek największej kaczki nurkującej (dł. ciała ok. 50–70 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 110 cm dł.; waga 1,2–2,2 kg) zamieszkującej skaliste morskie wybrzeża Europy Północnej i Ameryki Północnej. Charakteryzuje się wyraźnym dymorfizmem płciowym: samica jest  brązowa z ciemnymi poprzecznymi prążkami na całym ciele, natomiast samiec w szacie godowej (patrz na poniższe zdjęcie) ma matowoczarny wierzch głowy z białą podłużną linią pośrodku, zielone plamy rozdzielone białym pasmem na karku i policzku, białe pozostałe części głowy, szyję, pierś, grzbiet oraz pokrywy skrzydłowe wyraźnie kontrastujące z matowoczarnymi: szyją, grzbietem, brzuchem, ogonem i pokrywami pod- i nadoponowymi oraz lotkami. Pierś ma często różowawy lub łososiowy odcień. W upierzeniu spoczynkowym ubarwiony jest podobnie jak samica. Edredony gniazdują na ziemi. Zniesienie, podobnie jak u innych kaczek, zabezpieczane jest przez samicę „puchową kołderką” – czyli puchem wyrywanym spomiędzy piór okrywowych brzucha i piersi (nawet 9 tys. ciemnoszarych piór puchowych!). Warto podkreślić, że naukowa nazwa edredona – Somateria mollissima ściśle wiąże się z jego niezwykle miękkimi piórami. Greckie „soma” oznacza „ciało”, a „therion” – „wełna”. Łacińskie „mollissima” z kolei określa najwyższy stopień miękkości. Pierwsze wzmianki o zbieractwie edredoniego puchu pochodzą z XII w. Proceder ten doprowadził do zdziesiątkowania gatunku w wielu miejscach jego występowania. Obecnie ptak ten objęty jest ochroną, buduje się też dla niego specjalne budki chroniące gniazda przed drapieżnikami i kapryśną północną aurą. Puch zbierany jest z gniazd na początku okresu wysiadywania, część z niego jednak pozostawia się samicom i dokłada do niego siana. Samice zwykle dokładają jeszcze trochę puchu, który zbierany jest po wykluciu się piskląt i opuszczeniu przez nie gniazd. Z jednego gniazda można pozyskać około 30 g tego drogocennego surowca. Materiał ten, uznawany za najcieplejszy na świecie, służy do produkcji odzieży polarnej oraz poduszek i kołder. Cena jednej kołdry waha się od ponad 6 do 30 tys. euro. Wartość rocznej sprzedaży tych wyrobów znacznie przekracza 30 milionów euro. Praktycznie jedynymi dostawcami puchu są Islandczycy, którzy opatentowali technologię jego obróbki i traktują ją jako tajemnicę gospodarczą. Każdego roku 350 certyfikowanych zbieraczy pozyskuje łącznie około 2500 kg tego luksusowego surowca. Edredon należy do kaczek nurkujących – grążyc. Za pożywieniem, które stanowią głównie skorupiaki, szkarłupnie i mięczaki, nurkuje nawet na głębokość 10 m. W Polsce gatunek ten spotykany jest w okresie od jesieni do wiosny. Jak dotąd jedyny przypadek lęgu w kraju stwierdzono w 1997 r. w rejonie Górek Wschodnich koło Gdańska, gdzie znaleziono zrabowane przez drapieżnika jajo. W okresie wędrówek i zimowania kaczkę tę obserwuje się głównie w rejonie Zatoki Gdańskiej (co roku stwierdza się tu kilkaset osobników, a zdarzały się lata, w których odnotowano nawet kilka tysięcy). Rzadko gatunek ten spotyka się także w głębi kraju, a jeżeli ma to miejsce to najczęściej na Śląsku i w Wielkopolsce. Obserwowany jest wtedy prawie wyłącznie na rzekach i zbiornikach zaporowych. Na Opolszczyźnie stwierdzony był m. in. na zbiornikach: Turawskim, Nyskim i Otmuchowskim.

edredon Somateria mollissima, preparat sylwetkowy samca z kolekcji MŚO, nr. inw. MŚO/P/12252

na piersi tego osobnika widoczny jest różowawy odcień upierzenia

edredony mają charakterystyczny profil głowy - grzbiet dzioba i czoło tworzą linię prostą

A czy Wy znacie jakieś okazy przyrodnicze, których krajowe nazwy rozpoczynają się na literę „E”? Jeśli tak, to zapiszcie w komentarzach pod postem.

Rozpoznawanie zięby Fringilla coelebs i jera Fringilla montifringilla dla najmłodszych (kolorowanka)

Dziś propozycja nauki rozpoznawania kolejnych dwóch gatunków łuszczaków. Są one ze sobą blisko spokrewnione - nazywane są często gatunkami bliźniaczymi. Pierwszy z nich jest najpospolitszym lęgowym gatunkiem ptaka w Polsce, drugi u nas się nie rozmnaża, możemy go zobaczyć wyłącznie podczas jesiennych i wiosennych przelotów oraz w okresie zimowania.

Kolorowanki przedstawiające poprzednio opisywane przez nas gatunki ptaków, które można spotkać w przydomowych karmnikach znajdziecie tutaj: wróbel i mazurek; bogatka i modraszka; szarytka, sosnówka i czubatka; dzwoniec i czyż.

Zięba Fringilla coelebs - gatunek wielkości wróbla Passer domesticus z nieco dłuższym ogonem i skrzydłami. Przy karmnikach pojawia się pojedynczo lub w małych stadkach. Samiec, który przedstawiony jest na naszej kolorowance, ma brunatny grzbiet, zieloną plamę na kuprze, szaroniebieski wierzch głowy i czarne czoło. Policzki, pierś i boki ciała mają kolor ceglasty o różowym odcieniu. Jesienią, kiedy upierzenie jest świeże, pióra okrywowe mają jasnobrązowe zakończenia, zakrywające barwniejsze nasady piór. Im bliżej wiosny, końcówki te coraz bardziej ulegają wytarciu, ptak staje się barwniejszy i w ten sposób uzyskuje szatę godową. Na czarnych skrzydłach znajdują się dwa charakterystyczne białe pasy: pierwszy - szerszy na średnich pokrywach, drugi na dużych pokrywach i wzdłuż nasady lotek pierwszorzędowych. Zewnętrzne chorągiewki lotek, szczególnie drugorzędowych mają żółte krawędzie. Ogon jest czarny z białymi pasami na zewnętrznych sterówkach, środkowe są szaroniebieskie. Samice nie są tak kolorowo ubarwione, są bardziej brązowoszare, mają także mniej rozległe białe pasy na skrzydłach.

Jer Fringilla montifringilla - wielkości poprzedniego gatunku. Przebywa często w mieszanych stadach z ziębami, przy karmnikach pojawia się w niewielkich grupach. Samiec, który przedstawiony jest na naszej kolorowance, ma żółty dziób, pomarańczowoochrową pierś i barkówki oraz małe pokrywy skrzydłowe. Górna część głowy i plecy są czarne z połyskiem, ale jesienią pióra na głowie mają szarawe zakończenia, a na plecach pomarańczowe - im bliżej wiosny te jasne końce piór ulegają wytarciu, w wyniku czego odsłonięciu ulega coraz więcej czarnej barwy (w ten interesujący sposób samiec uzyskuje ubarwienie godowe). Na czarnych skrzydłach znajdują się dwa charakterystyczne białe pasy, umiejscowione podobnie jak u zięby - jeden na średnich pokrywach, drugi na dużych pokrywach i wzdłuż nasady lotek pierwszorzędowych. Lotki mają żółtawe krawędzie zewnętrznych chorągiewek. Ogon jest czarny z białymi pasami na zewnętrznych sterówkach, ale mniej wyraźnymi niż u zięby. Bardzo charakterystyczną cechą upierzenia tego gatunku jest biała plama na kuprze, widoczna szczególnie u ptaków w locie. Odróżnia ona wyraźnie jera od zięby, która ma kuper zielony (spośród innych łuszczaków biały kuper ma także gil Pyrrhula pyrrhula i szczygieł Carduelis carduelis). Samice tego gatunku są mniej kontrastowo ubarwione, mają mniej pomarańczowej i białej barwy, w upierzeniu dominują u niej odcienie szarości i beżu.

zadanie dla najmłodszych KOLOROWANKA - wydrukuj i pokoloruj, ryc. P. Zabłocki

Życzenia Świąteczne

samiec straszki pospolitej Sympecma fusca

Niewtajemniczonym wyjaśniamy, że obie straszki (straszka pospolita Sympecma fusca i straszka syberyjska S. paedisca) są jedynymi europejskimi ważkami, spędzającymi okres zimowy w postaci dojrzałej - dzięki swojemu kryptycznemu ubarwieniu są prawie niewidoczne, gdy siedzą na źdźbłach traw na śródleśnych polanach w oczekiwaniu na wiosnę...

 

Więcej o niestrasznych straszkach można poczytać tutaj: Nasze pierwsze spotkanie ze straszką syberyjską.

Rozpoznawanie dzwońca Carduelis chloris i czyża Carduelis spinus dla najmłodszych (kolorowanka)

Po pięciu gatunkach sikor (patrz tutaj: Rozpoznawanie bogatki i modraszki oraz tutaj: Rozpoznawanie szarytki, sosnówki i czubatki) oraz wróblu i mazurku (patrz tu: Rozpoznawanie wróbla i mazurka) proponujemy naukę rozpoznawania kolejnych gatunków ptaków dla najmłodszych w formie kolorowanki. Przedstawiamy dziś dwa gatunki łuszczaków - dzwońca Carduelis chloris i czyża Carduelis spinus.

Dzwoniec Carduelis chloris - największy gatunek spośród zielono ubarwionych krajowych łuszczaków, wielkości wróbla Passer domesticus czy zięby Fringilla coelebs. Po bogatce Parus major i modraszce Cyanistes caeruleus jest najczęściej widywanym w przydomowych karmnikach gatunkiem ptaka. Odwiedza je zwykle w dużych stadach. W ubarwieniu dzwońca dominują barwy: zielona, żółta, szara i beżowa. Ma krępą sylwetkę z wąskimi skrzydłami. Stosunkowo masywny dziób jest zawsze jasno ubarwiony. Samiec, którego przedstawia nasza kolorowanka, ma zieloną głowę i grzbiet oraz zielonożółty spód ciała. Policzki, boki ciała i częściowo skrzydła mają barwę szarą. Lotki pierwszorzędowe są czarniawe z jasnoszarymi końcami, ich zewnętrzne chorągiewki i pióra skrzydełka (patrz: schemat upierzenia skrzydła ptaka wróblowego Passeriformes) są intensywnie żółte. Na kuprze znajduje się żółtawozielona plama. Środkowe sterówki, podobnie jak końce pozostałych piór ogona są czarne, nasadowe części zewnętrznych sterówek są intensywnie żółte. Jesienią duża część pokryw ciała ma beżowoszare zakończenia, które do wiosny ulegają wytarciu, przez co ubarwienie staje się żywsze i bardziej skontrastowane. Samice mają znacznie mniej zieleni w upierzeniu, bardziej brudnoszary grzbiet i spód ciała, mają też mniej żółtej barwy na skrzydłach i ogonie.

Czyż Carduelis spinus - dużo mniejszy i drobniejszy od dzwońca (wielkości modraszki), bardzo ruchliwy łuszczak o szpiczastym dziobie. Podobnie jak dzwoniec, w karmnikach pojawia się zwykle w dużych stadach, w niektóre zimy mają miejsca większe naloty tego gatunku. Samiec, którego przedstawia nasza kolorowanka, ma czarną czapeczkę i krawacik, zielony grzbiet i policzki oraz żółtozieloną pierś, brew, boki szyi i spód ciała. Grzbiet i boki ciała są czarniawo kreskowane. Na czarnych skrzydłach znajdują się dwa wyraźne pasy: jeden żółtozielony na średnich pokrywach, drugi - szerszy intensywnie żółty na dużych pokrywach i wzdłuż nasad lotek pierwszorzędowych. Zewnętrzne chorągiewki lotek także mają żółte krawędzie. Na kuprze znajduje się żółta plama. Środkowe sterówki są czarniawe, końce pozostałych piór ogonowych także, ich żółte nasady tworzą dwie duże intensywnie żółte plamy na ogonie. Samice są mniej kontrastowo ubarwione, mają mniej żółtej i zielonej barwy, są także intensywniej kreskowane na spodzie i wierzchu ciała.

zadanie dla najmłodszych KOLOROWANKA - wydrukuj i pokoloruj, ryc. P. Zabłocki

Przyłbice Cassidae

Nazwy taksonomiczne istot żywych zamieszkujących naszą planetę są często odzwierciedleniem ich wyglądu zewnętrznego. Trafnym przykładem jest nazwa przyłbice Cassidae, zarezerwowana dla liczącej około 60 gatunków rodziny ślimaków morskich, których muszle, zwłaszcza największych przedstawicieli tego taksonu, przypominają kształtem hełmy żołnierzy rzymskich. Występują na całym świecie od strefy umiarkowanej do tropikalnej, głównie w Oceanie Indyjskim i Oceanie Spokojnym oraz Morzu Karaibskim, zasiedlając piaszczyste lub muliste dno strefy litoralnej. Są zwierzętami mięsożernymi, a w ich „karcie dań” najczęściej występują jeżowce. W sztuce polowania wykorzystują zdolność wydzielania substancji jadowych, którymi porażają system nerwowy swoich ofiar. 

Muszle przyłbic są przeważnie grubościenne, a ich powierzchnię zewnętrzną, która rzadko jest całkowicie gładka, zdobią liczne zgrubienia, fałdy, żebra czy guzopodobne wyrostki. Cechą charakterystyczną dojrzałych osobników jest posiadanie muszli z w pełni wykształconą tarczą, powstałą z szeroko rozrośniętych i spłaszczonych brzegów wąskiego ujścia, która zwykle przyjmuje jaskrawe zabarwienie (pomarańczowe, różowe, łososiowe). Struktura ta wraz z uzębionymi krawędziami otworu muszli stanowi często główną ozdobę niektórych gatunków. Jednym z najbardziej znanych reprezentantów rodziny Cassidae jest żyjąca w Indopacyfiku i Morzu Czerwonym przyłbica rogata Cassis cornuta, której prawdziwy powód do dumy stanowi największa wśród wszystkich przyłbic muszla, osiągająca u samic tego gatunku maksymalną wysokość 41 cm. Masywnej muszli, z wierzchu barwy kremowoszarej, groźnego wyglądu dodają długie, podobne do rogów wyrostki, którym gatunek zawdzięcza swoją nazwę. 

muszla przyłbicy rogatej Cassis cornuta ze zbiorów MŚO

Nieco mniejszym przedstawicielem tej grupy morskich ślimaków, ale o równie imponujących rozmiarach muszli (maksymalna wielkość osiąga 30 cm) jest przyłbica królewska Cassis tuberosa z wód Morza Karaibskiego. Dodatkowym atutem jej „wapiennego pałacu” jest cielistego koloru tarcza, ozdobiona białymi, kontrastującymi z ciemnobrązowym tłem zębami. Najatrakcyjniejsze muszle przyłbic, zwłaszcza gatunków o żywych barwach, jak przyłbica byczy pysk Cypraecassis rufa z Indopacyfiku, znalazły zastosowanie w przemyśle jubilerskim i pamiątkarskim. Już w XV w. we Włoszech ze skorupek tego ślimaka powstawały zapierające dech w piersiach miniaturowe płaskorzeźby – kamee. Misterne cacka, przedstawiające najczęściej popiersia kobiet i sceny mitologiczne, wyróżniały się nadzwyczajnym kunsztem i starannością wykonania.

muszla przyłbicy królewskiej Cassis tuberosa z kolekcji MŚO

muszla przyłbicy byczy pysk Cypraecassis rufa ze zbiorów MŚO