Srokosz północny Lanius borealis nowym gatunkiem w awifaunie Polski

Pojawił się już czerwcowy raport Komisji Faunistycznej z pozytywnym orzeczeniem dla naszej obserwacji srokosza północnego Lanius borealis, które jest pierwszym stwierdzeniem tego gatunku w Polsce. Spieszymy więc przybliżyć szczegóły tej historii.

Podejrzanego ptaka zauważyliśmy 18 listopada 2021 r. na zachód od Rożniątowa (gm. Strzelce Opolskie, powiat strzelecki, woj. opolskie) w trakcie rutynowej kontroli stanowisk srokoszy Lanius excubitor na naszej powierzchni badawczej. Obserwowaliśmy go gdy polował nad polem rzepaku z przewodów elektrycznych. Zawisał też raz po raz zmieniając miejsce poszukiwania ofiary. Po chwili złapał nornika i poleciał z nim w rząd krzewów rosnących wzdłuż szosy. W tym czasie ustawiliśmy na polu pułapkę, którą normalnie stosujemy do łapania srokoszy. Tak jak się spodziewaliśmy, ptak pojawił się wkrótce na szczycie drzewa przy drodze, skąd po chwili obserwacji zauważył przynętę i złapał się w pułapkę. Ptak w terenie pokrojem ciała nie odbiegał od typowych srokoszy, kolorystycznie sprawiał wrażenie brudnego, mniej skontrastowanego. Zwracała uwagę mała ilość bieli u nasady lotek I i II rzędu (ale zdarzały nam się już typowo „jedno-lusterkowe” srokosze z północnych populacji) oraz bardzo mała ilość bieli na zewnętrznych sterówkach, brudna prążkowana pierś i boki ciała, rozjaśnienie na kantarku izolujące maskę do ciemnej plamy za okiem i jasna nasada dzioba. Brak było typowego kontrastu między wierzchem i spodem ciała, a ptak bardzo przypominał L. excubitor w upierzeniu juwenalnym. Rzucała się też w oczy barwa lotek i sterówek – były bardziej brązowawe niż czarniawe. Wszystko to potwierdziło się u ptaka trzymanego w rękach. Najbardziej zwracał uwagę beżowy nalot na małych pokrywach skrzydłowych, płaszczu i na głowie (najwyraźniejszy na czole) oraz prążkowanie piersi i boków ciała. Ptak sprawiał wrażenie delikatnej budowy, co wynikało zapewne z podobieństwa do juwenalnych osobników L. excubitor, ale było to tylko złudzenie, bo wymiary mieściły się w zakresie typowych srokoszy. Wiek tego osobnika – pierwszy kalendarzowy rok życia – został określony w oparciu o pierzenie postjuwenalne: w skrzydłach przepierzone zostały małe i średnie pokrywy, a także jedna – 9. duża pokrywa w każdym ze skrzydeł. Ptak został oznakowany standardową metalową obrączką ornitologiczną oraz żółtą plastikową (które od dwóch lat stosujemy do znakowania srokoszy na naszej powierzchni badawczej). Wykonano też standardowe pomiary i szczegółową dokumentację fotograficzną oraz pobrano pióra do badań genetycznych. Osobnik ten był powtórnie obserwowany 22 listopada około 100m na zachód od miejsca złapania w trakcie kilku nieudanych ataków. Z powodu padającej mżawki i wiatru nie udało się wykonać zadowalającej dokumentacji fotograficznej ptaka w terenie. Miejsce kontrolowano jeszcze 29 listopada i kilkakrotnie w następnych tygodniach, ale ptaka już nie stwierdzono. Prawdopodobnie odleciał po opadach śniegu 27 listopada, od kiedy zalegała już pokrywa śnieżna.

Od początku było jasne, że ptak pochodzi gdzieś z północno-wschodniej części zasięgu. Z jednej strony daleko mu było do beżowobrązowego srokosza północnego Lanius borealis sibiricus z pierwszego stwierdzenia tego gatunku dla Litwy (Eigirdas & Jonike 2020). Z drugiej strony – mimo, że miałem w rękach blisko 500 srokoszy, wśród których były ptaki lęgowe, typowo zimujące jak i przelotne, nigdy nie miałem do czynienia z tak ubarwionym osobnikiem. Najbardziej martwiła nas biel u nasady lotek drugorzędowych, ale jak się później okazało niepotrzebnie. Najpierw wysłaliśmy dokumentację obserwacji do autora artykułu „The identification of Northern Shrike in Europe” opublikowanego w 2021 r. w British Birds. Aleksi Lehikoinen odpisał, że ptak wygląda interesująco, zgadza się, że niektóre z cech ubarwienia pasują dobrze do srokosza północnego, jednak mniej typowa jest biel u nasady lotek drugorzędowych (prawdopodobnie sam nie widział osobnika z aż tak dużym zakresem bieli, ale skrajne osobniki mogą tak wyglądać) oraz, że zwykle u typowych L. b. sibiricus maska jest jeszcze jaśniejsza i zwykle większe są jasne zakończenia dużych pokryw i lotek trzeciorzędowych. Zasugerował jednak zrobienie analiz molekularnych, które mogą tylko zwiększyć naszą wiedzę na temat rozpoznawania srokosza północnego w Europie. Analizy DNA z piór dla fińskiego komitetu rzadkości wykonywane są na Uniwersytecie w Oulu, jednak Laura Kvist, z którą się w tej sprawie skontaktowałem odpisała, że z próbek pochodzących ze srokoszy nie udało im się wyizolować DNA ani z piór ani z wypluwki (z której wyizolowali za to DNA ludzkie). Wysyłanie więc piór z naszego osobnika do Laury było dość ryzykowne. Dla stwierdzenia srokosza północnego z Finlandii analizy były wykonane z wypluwki, ale przeprowadzono je w Szwecji. Szwedzi jednak odmówili nam wykonania badań. Osoby, z którymi rozmawiałem w Polsce także nie gwarantowały wyizolowania DNA z nierosnących piór, a tylko takimi dysponowaliśmy. W końcu z pomocą, jak się okazało skuteczną, przyszedł nam Marcin Faber, który skontaktował nas z prof. Martinem Collinsonem z Uniwersytetu w Aberdeen. Po wypełnieniu kilku dokumentów dotyczących przesłania materiału biologicznego, pióra wyruszyły kurierem do laboratorium. Po dłuższym czasie otrzymaliśmy elektryzującą wiadomość, że sekwencja genów CYTB z naszego złapanego osobnika jest w 100% zgodna z sekwencją Lanius borealis, z którymi je porównano! Po ochłonięciu pozostało już tylko wysłać zgłoszenie do Komisji Faunistycznej, która ostatecznie zaakceptowała naszą „jedynkę” dla Polski.

W artykule dotyczącym rozpoznawania srokosza północnego (Lehikoinen 2021), przedstawiono wskaźnik bazujący na 12 cechach wyglądu srokoszy (dla których można przyznać od 0 do 2 punktów), który może pomóc w odróżnieniu tego gatunku od srokosza. Wskaźnik ten opracowany w oparciu o zbiory muzealne, dla L. excubitor wynosi od 1 do 12, a dla L. borealis sibiricus od 7 do 21. Wskaźniki od 7 do 12 znajdują się w zakresie wspólnym dla obu gatunków i jak wynika z tejże publikacji przynajmniej 25% srokoszy północnych nie da się oznaczyć jedynie w oparciu o cechy zewnętrzne. Oba srokosze północne stwierdzone w Finlandii i Norwegii, których przynależność do tego gatunku potwierdzono badaniami genetycznymi uzyskały wskaźnik o wartości 17, a ptak z Litwy 18. Dla naszego osobnika wskaźnik ten ostrożnie oszacowaliśmy na 14-15. Mimo, że system oparty o powyższy wskaźnik się w zasadzie sprawdza, to jednak zdarzają się osobniki, które się z niego wyłamują. Srokosz stwierdzony w 2017 r. na Olandii uzyskał wskaźnik o wartości 18, ale wykonane analizy mitochondrialnego DNA wskazują, że matczyna linia pochodzi od L. excubitor. Olbrzymia klinalna zmienność ubarwienia obu tych gatunków, a do tego prawdopodobna strefa hybrydyzacji między nimi powodują trudności w ich oznaczaniu i implikują konieczność jego potwierdzania badaniami DNA.

Do tej pory zaakceptowane przez komisje rzadkości stwierdzenia srokosza północnego pochodzą z: Finlandii (5), Norwegii (2), Holandii (1), Litwy (1), Szwecji (1) i Portugalii z Azorów (1). Potwierdzenia poprzez analizy DNA mają stwierdzenia z Filnlandii (1), Norwegii (1) i Litwy. Ptaki obserwowane w Europie uzyskiwały wskaźniki od 10 do 18 punktów. W zestawieniu w artykule Lahikoinena (2021) nie uwzględniono 7 okazów z ukraińskich muzeów, które zostały oznaczone w oparciu o wielowariantowe analizy pomiarów ubarwienia upierzenia (Tajkova & Red’kin 2014).

Najważniejszymi cechami, na które należy zwrócić uwagę gdy mamy do czynienia z podejrzanie wyglądającym srokoszem są:
prążkowanie spodu ciała – im większe tym lepiej,
prążkowanie pokryw nadogonowych – dobrze jak występuje,
prążkowanie pokryw podogonowych – dobrze jak występuje,
kantarek i maska – najlepiej gdy czerń przed dziobem nie występuje, a plama na pokrywach usznych jest izolowana i brązowa, a nie czarna,
kolor dzioba – im jaśniejsza nasada dzioba tym lepiej,
ciemię i plecy – im bardziej brązowawe tym lepiej,
kuper – im bardziej białawy tym lepiej,
lotki drugorzędowe – im mniej bieli u nasady piór tym lepiej,
lotki trzeciorzędowe – im więcej bieli na końcach piór tym lepiej,
duże pokrywy – im więcej bieli na końcach piór tym lepiej,
dystans między nasadą bieli na wewnętrznej chorągiewce zewnętrznych sterówek, a końcem pokryw podogonowych – optymalnie gdy na siebie nie zachodzą,
szerokość bieli na wewnętrznej chorągiewce drugiej pary sterówek – im mniej tym lepiej.

Należy podkreślić, że wszystkie stwierdzenia tego gatunku w Europie dotyczą ptaków młodocianych po częściowym pierzeniu postjuwenalnym (pierwszo i drugorocznych). Opisane w artykule Lehikoinena (2021) cechy, dotyczą właśnie ptaków w upierzeniu pierwszozimowym – gdyż w tym upierzeniu oba te gatunki różnią się najbardziej. Jak widać oznaczanie srokosza północnego jest trudne i niesie ze sobą konieczność potwierdzenia genetycznego (zaleceniem fińskiej komisji rzadkości jest nieakceptowanie zgłoszeń bez potwierdzenia zgodności DNA). Dlatego jeżeli mamy do czynienia z podejrzanym osobnikiem należy dążyć do pozyskania materiału genetycznego. Może to być kał czy wypluwka (ale zachodzi wtedy obawa, że z takiej środowiskowej próbki nie uda się wyizolować DNA), pióro, a najlepiej krew.

Spośród podgatunków srokosza północnego Lanius borealis występowanie formy nominatywnej ograniczone jest do Ameryki Północnej, cztery pozostałe podgatunki (sibiricus, mollis, bianchii i funereus) występują w północnej Azji. Gatunek zamieszkuje głównie strefę lasów borealnych obu kontynentów i należy raczej do krótkodystansowych migrantów. W Azji zasięg podgatunku sibiricus jest największy i sięga najbliżej Europy – jego najdalej na zachód położone lęgowiska znajdują się mniej niż 2,5tys. km od wschodnich krańców Finlandii, co niewątpliwie najbardziej sprzyja pojawianiu się tego podgatunku w Europie (Lehikoinen 2021).

Wymiary naszego osobnika srokosza północnego
skok – 26,0mm
dziób – 23,5mm
dziób + głowa – 48,7mm
skrzydło – 115mm
ogon – 118mm
waga – 64,3g
projekcja lotek – 18,6mm
formuła skrzydła: 045, 011, 01, (4), 1, 10, 15, 19, 22, 24
formuła ogona: (6), 1, 4, 7, 12, 21
biel na lotkach I rzędu ponad pokrywy pierwszorzędowe (skrzydło złożone) – 10,0mm
biel na wewnętrznej lotce I rzędu (skrzydło rozłożone) – 20,2mm
biel na drugiej lotce II rzędu (skrzydło rozłożone) – 10,1mm
biel na końcu siódmej lotki II rzędu – 3,7mm

Literatura
Eigirdas V., Jonike V. 2020. The first record of the Siberian Northern Shrike (Lanius borealis sibiricus) in Lithuania with molecular confirmation. Biologija 66 (1): 21-26.
Lehikoinen A. 2021. The identification of Northern Shrike in Europe. British Birds 114:148-165.
Tajkova S. U., Red’kin A. A. 2014. The Northern Shrike Lanius borealis sibiricus Bogdanov, 1881 (Aves: Laniidae) in Ukraine: a taxonomic assessment. J. Nat. Mus. (Prague), Natural History 183(8): 89-107.