Rozkolce z Morza Śródziemnego – dawcy starożytnej purpury

muszla rozkolca farbiarskiego Bolinus brandaris, fot. M. Wolny

O słynnej starożytnej purpurze, zwanej też tyryjską, niejeden z Was pewnie już słyszał. A czy wiecie w jaki sposób Fenicjanie około 1500 lat p.n.e. otrzymywali ten barwnik? Dawcami tego niezwykle cennego i najpopularniejszego w czasach antycznych pigmentu były głównie dwa gatunki ślimaków z rodziny rozkolcowatych Muricidae, które żyją w Morzu Śródziemnym – rozkolec farbiarski Bolinus brandaris i rozkolec pasiasty Hexaplex trunculus. Choć początki pozyskiwania i produkcji purpury (znanej dziś pod nazwą „dibromoindygo”) z wydzielin wytwarzanych przez mięczaki oraz używanie jej do barwienia tkanin zwykło się przypisywać kulturze fenickiej, to jednak prawdopodobnie sztukę tę znacznie wcześniej znały już inne cywilizacje. Tak czy inaczej zarówno sam proces produkcji barwnika, jak i jego zastosowanie przebiegały zapewne w podobny sposób, o którym chcemy Wam opowiedzieć. Wytworzenie purpury wiązało się najpierw z koniecznością wyłowienia z morza ogromnej ilości ślimaków, będących źródłem barwnika (jest on składnikiem wydzieliny tzw. gruczołu hipobranchialnego). Szacuje się, że w celu ufarbowania materiału na jedną szatę Fenicjanie musieli uśmiercić aż 17 000 okazów! Odłowione ślimaki następnie pozbawiano muszli, a ich rozmiażdżone ciała wrzucano wraz z pewną ilością soli do specjalnych kadzi, w których gotowano je przez kilka dni, do momentu uzyskania mocno zagęszczonego wywaru farbującego. Naturalnie całemu procesowi produkcji towarzyszył okropny fetor rozkładających się ciał ślimaków, dlatego farbiarnie najczęściej usytuowane były z dala od ludzkich osiedli. Kolejnym krokiem w żmudnej pracy farbiarzy było zanurzanie w uprzednio przygotowanym wywarze różnych tkanin, które – i tu uwaga – przyjmowały kolor żółty, a więc dalece odbiegający od pożądanego efektu. Następnie nasiąknięte płynem materiały wystawiano na działanie promieni słonecznych, które dopełniały właściwego procesu farbowania. Pod wpływem zachodzącej reakcji fotochemicznej kolor żółty zaczynał przemieniać się w purpurowy, a w zależności od czasu naświetlania można było uzyskać całą gamę jego odcieni. Proces produkcji pigmentu i barwienia nim tkanin wymagał niezwykle dużych nakładów ludzkiej pracy, dlatego nie dziwi fakt, że na noszenie niebotycznie wówczas drogich purpurowych szat pozwolić sobie mogli jedynie najzamożniejsi. Zresztą po dziś dzień purpura kojarzona jest z kolorem stroju królów i najwyższych rangą przedstawicieli Kościoła.

muszla rozkolca pasiastego Hexaplex trunculus, fot. M. Wolny

Zaprezentowane na fotografiach muszle pochodzą z Tunezji. Muszlę rozkolca farbiarskiego Bolinus brandaris (nr inw. MŚO/P/11501) zakupiliśmy wraz z żywym okazem na targowisku z „owocami morza” w miejscowości Sousse 07.03.2010, ciało ślimaka usunęliśmy. Muszlę drugiego gatunku − rozkolca pasiastego Hexaplex trunculus (nr inw. MŚO/P/11502) znaleźliśmy 14.03.2010 na plaży w miejscowości Mahdia. Od stycznia 2012 roku muszle te wraz z innymi okazami z kolekcji konchiologicznej Działu Przyrody prezentowane są na naszej autorskiej wystawie „I mięczak może mieć powód do dumy”. Aktualnie ekspozycję można oglądać w Muzeum w Praszce.