20 marca - ŚWIATOWYM DNIEM WRÓBLA ;-)

samiec wróbla, fot. P. Zabłocki

Tak, tak – ten mały wesoły ptaszek znany wszystkim prawie na całym świecie doczekał się swojego święta… Jak do tego doszło? Otóż wszystko zaczęło się jakieś 10 000 lat temu, bowiem wróbel Passer domesticus właśnie wtedy zaczął swój podbój świata. Pierwotnie zamieszkiwał półpustynie i stepy Azji Mniejszej. Skolonizował osiedla ludzkie prawdopodobnie przed kilkoma tysiącami lat. Mimo, że jest to gatunek osiadły obecnie jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych gatunków ptaków na świecie. Jak na słabo latającego (ponoć kilkadziesiąt minut w powietrzu może go zabić!) niezły to wynik zwiększać swój zasięg w tempie 230 km rocznie! Jak tego dokonał? Otóż nie zawsze o własnych siłach – kolonizacja nowych terenów odbywała się często w skutek zamierzonej lub przypadkowej introdukcji. Rozprzestrzeniał się jako pasażer na gapę podróżując koleją i na pokładzie statków. Obecnie spotkać go można wszędzie tam, gdzie żyje człowiek (unika jedynie lasów deszczowych, pustyń i strefy wiecznych śniegów), nie występuje chyba tylko na Grenlandii (wszystko ma swoje granice…;-)). W sposób mniej lub bardziej naturalny zasiedlił całą Europę, Azję i Półwysep Arabski, introdukowany został w Australii, Nowej Zelandii i obu Amerykach. Stał się ptakiem o największym zasięgu występowania. Nie zawsze w historii gatunku było tak kolorowo. Na przykład  w starożytnej Grecji znane z wielkiego temperamentu seksualnego wróble uważano za ptaki Afrodyty – bogini miłości i płodności. W rosole, a w szczególności zapiekane w cieście podawane były jako afrodyzjaki… Jeszcze w początku XX wieku europejskie wróble były powszechnie jedzone. Zachęcano je do budowy gniazd w pobliżu domostw, by potem wybierać im pisklęta w celach kulinarnych. Największej jednak rzezi na wróblu dokonano w Chinach. W 1958 roku komunistyczny przywódca Mao Zedong ogłosił program „Wielkiego skoku naprzód” z naczelnym hasłem – gospodarką dowodzą „generał żelazo, generał węgiel i generał zboże”. Zniszczono znaczne ilości prymitywnych narzędzi rolniczych, które przetopiono na surowe i bezwartościowe żelazo. Poskutkowało to drastycznym spadkiem plonów, za który Mao Zedong obwinił wróble… W ramach kampanii walki z czterema plagami rozkazał wytępić wszystkie wróble wraz ze szczurami, muchami i komarami. Ptaki nieustannie płoszono, więc po kilkudziesięciu minutach nieprzerwanego lotu spadały na ziemię martwe z wycieńczenia. W ciągu kilku dni wytępiono prawie wszystkie wróble w Chinach. Rok później z powodu plagi szarańczy, nieograniczanej żadnym naturalnym wrogiem, zapanowała trzyletnia klęska głodu (1959–61) podczas, której zmarło, jak się szacuje, 30 mln ludzi… W ciągu ostatnich 20 lat w wielu krajach Europy spadek liczebności wróbla osiągnął wartość nawet 90%. W Wielkiej Brytanii i Holandii od lat 80 XX wieku zanotowano dwukrotny spadek liczebności tego gatunku i traktowany jest jako zagrożony. Mimo, iż ciągle wielu z nas uważa wróbla za gatunek powszechny, również w Polsce na przestrzeni lat 2000–2006 odnotowano spadek jego liczebności na poziomie 14%. Przyczyny tego stanu rzeczy nie są do końca znane, jest on jednak prawdopodobnie wynikiem nakładania się na siebie kilku czynników:
- spadku ilości owadów wskutek skażenia chemicznego gleby (intensyfikacja rolnictwa i ogrodnictwa);
- zmniejszenia się dostępności owsa w wyniku rewolucji motoryzacyjnej (zniknięcie z ulic pojazdów zaprzęgowych, zaopatrzonych w karmę dla koni);
- spadku dostępności dla ptaków jęczmienia, pośladu i otrąb pszennych w związku ze zmniejszeniem się przydomowej hodowli drobiu na rzecz hodowli wielkoskalowej;
- zwiększenia się drapieżnictwa (sroki, wrony, krogulca, pustułki, puszczyka i kotów domowych);
- zmniejszenia się ilości dostępnych miejsc lęgowych (w wyniku renowacji budynków, ociepleń elewacji, zatykania kratkami otworów wentylacyjnych);
- „sterylizacji” zieleni miejskiej (likwidacja zakrzewień, żywopłotów i zachwaszczonych nieużytków stanowiących naturalne schronienie przed drapieżnikami i źródło pokarmu);
- wzrostu higieny (szczelnie opakowywane w folię i utylizowane odpadki będące potencjalnym źródłem pokarmu).
Historia wróbla jest ściśle związana z naszym gatunkiem. Rozpoczęła się wielkim podbojem nowych ziem wraz z rozwojem ludzkiego osadnictwa, a dziś także wskutek naszej działalności znika z naszego krajobrazu. Zróbmy więc wszystko, aby jego historia nie zatoczyła koła i oby nie wrócił tam, skąd zaczęła się jego wędrówka – czyli do Azji Mniejszej…
W Polsce oprócz wróbla Passer domesticus, występuje jeszcze inny gatunek z tego rodzaju – mazurek Passer montanus. Oba są ze sobą nagminnie mylone. Mazurek jest nieco mniejszy od wróbla i w przeciwieństwie do niego nie posiada dymorfizmu płciowego co oznacza, że samiec i samica wyglądają tak samo. Wierzch głowy mazurka jest kasztanowy, a nie szary jak u samca wróbla. Policzek ma biały z czarną plamką, która nie występuje u samca wróbla – to najlepsza cecha na odróżnienie obu gatunków. Reszta upierzenia jest dość podobna – spód jest beżowoszary, wierzch kasztanowy z ciemnymi i jasnymi podłużnymi pasami, na skrzydłach występują dwie białe wyraźne pręgi. Oba gatunki mogą czasem przebywać w mieszanych stadach. Mazurki, w przeciwieństwie do wróbli możemy też obserwować z dala od zabudowań, żerują chętnie na polach i chowają się w gęstych krzewach. A jak ktoś chce zobaczyć zdjęcie wróbla albinosa zapraszamy do przeczytania posta Albinosy są wśród nas...

samiec wróbla Passer domesticus (okaz z kolekcji MŚO, nr inw. P/10907), fot. P. Zabłocki

samica wróbla Passer domesticus (okaz z kolekcji MŚO, nr inw. P/10906), fot. P. Zabłocki

mazurek Passer montanus (okaz z kolekcji MŚO, nr inw. P/10659), fot. P. Zabłocki

List gończy… 
imię, nazwisko i pseudonim – wróbel zwyczajny Passer domesticus 
pochodzenie – obywatel świata (jeszcze…) 
pokrewieństwo – rodzina wróblowate Passeridae 
wymiary – 14–15 cm długości ciała i 21 cm rozpiętości skrzydeł 
waga – ok. 30 g 
wygląd zewnętrzny – krępy o dużej głowie i silnym dziobie, dymorfizm płciowy wyraźny, samiec ma wierzch głowy szary, policzki białawe bez czarnej plamki obecnej u mazurka, wierzch ciała kasztanowy z czarnymi podłużnymi plamkami, spód szary, pod dziobem czarny krawacik rozlewający się na piersi w czarny śliniak (pojawiający się wiosną gdy jasne zakończenia czarnych u nasady piór ulegają wytarciu – w ten sposób uzyskuje upierzenie godowe), na skrzydłach dwie wyraźne białe pręgi, dziób w okresie godowym czarny poza nim szary; samice stonowane jasno szaro-beżowe, z jaśniejszą pręgą nad oczami; nogi różowawe; młode podobne do samicy jesienią przechodzą pierzenie całkowite 
biotop – osiedla ludzkie i ich otoczenie 
lęgi – 2 do 4 w roku, od kwietnia do sierpnia 
gniazdo – w szczelinach budynków, okapach dachów, dziuplach i skrzynkach lęgowych, czasem w gniazdach jaskółek i bocianów, z bocznym wejściem zadaszone od góry o kształcie kuli, uwite ze źdźbeł trawy, słomy i dużej ilości piór 
jaja – 5–6 o wymiarach 23x15 mm, o tle białym, niebieskawym, zielonkawym lub szarym z różną intensywnością upstrzone jasnoszarymi plamami 
wysiadywanie – oboje rodziców przez 13–14 dni 
opieka nad potomstwem – 17 dni
długość życia – zwykle kilka lat, przeżywalność dorosłych ptaków na poziomie 45–65% (młodych tylko 20–25%), najstarszy znany dziki wróbel był Duńczykiem i żył 19 lat i 9 miesięcy, inny w niewoli dożył 23 lat 
pożywienie – nasiona zbóż, chwastów, drzew i krzewów, w okresie lęgowym bardzo chętnie owady 

Chcesz pomóc wróblowi i mazurkowi? 
- zbuduj i powieś w okolicy budkę lęgową
- sadź i pielęgnuj żywopłoty oraz kępy krzewów
- dokarmiaj wróble w okresie ciężkich mrozów
- jeżeli masz kota nie wypuszczaj go do ogrodu, a jeżeli już, to tylko z powieszonym dzwoneczkiem na szyi

zadanie dla najmłodszych KOLOROWANKA - wydrukuj i pokoloruj, ryc. P. Zabłocki

wymiary i projekt budki lęgowej dla wróbla i mazurka, ryc. P. Zabłocki