Miedziopierś północna Somatochlora arctica - nowy gatunek dla odonatofauny Opolszczyzny

miedziopierś północna - larwa,
 fot. P. Zabłocki

Miedziorpierś północna Somatochlora arctica jest tyrfobiontem i sfagnobiontem związanym ze śródleśnymi torfowiskami wysokimi i przejściowymi. Przez Polskę przebiega zachodnia granica zwartej części jej areału. Obecnie znana jest z izolowanych stanowisk lub ich lokalnych koncentracji na Pojezierzach: Litewskim, Południowopomorskim i Wschodnio-pomorskim, a także na Podlasiu, Roztoczu, Górnym Śląsku, w Kotlinie Sandomierskiej, okolicach Łodzi i Górach Święto-krzyskich. Somatochlora arctica wykazana została do tej pory w Polsce z 62 stanowisk zlokalizowanych w 43 kwadratach siatki UTM (Bernard i in. 2009, da Costa 2010, Buczyński i Tończyk 2004, Buczyński i in. 2010, Tończyk 2010). Na obszarze dzisiejszego województwa opolskiego nie była dotąd obserwowana. Najbliższe nowoodkrytemu są stanowiska położone w województwie śląskim (około 40 km) (Bernard i in. 2009). Z okresu historycznego znana jest ona tam z trzech lokalizacji (Scholz 1917, Sawkiewicz i Żak 1966, zbiory Górnośląskiego Muzeum w Bytomiu). Współcześnie na tym obszarze miedziopierś północną wykazano również na trzech stanowiskach: w rezerwacie „Jeleniak-Mikuliny” (Dolný 2003, Dolný i in. 2003, Dolný i Miszta 2004), w rezerwacie „Rotuz” (Dolný 2003), gdzie potwierdzono go także w roku 2012 (Miszta A. inf. ustna), oraz na obszarze użytku ekologicznego „Jeziorko” między miejscowościami Leśniaki i Korzonek (Miszta i Dolný 2007). W literaturze można też znaleźć czwartą lokalizację stwierdzenia tego gatunku w okolicach miejscowości Pniowiec (Miszta i Cuber 2009), jednak sami autorzy nie uznają obecnie tej obserwacji ze względu na błędne oznaczenie gatunku (Miszta A. inf. ustna). Jest to jednocześnie miejsce historycznej obserwacji Sawkiewicza i Żaka (1966), którzy komentują, że brak w tej okolicy siedliska dogodnego dla rozrodu tego gatunku. W Czechach, najbliżej zlokalizowane stanowisko znajduje się na południe od Głuchołaz (Dolný i in. 2008) w odległości około 100 km od nowoodkrytego stanowiska w województwie opolskim. Larwy tego gatunku rozwijają się w niewielkich, często o powierzchni nie przekraczającej 1 m², zbiornikach wodnych zawieszonych w ple sfagnowym. Mogą one występować także w dolinkach między kępami torfowców, na rozlewiskach obrzeży torfowisk wysokich, rzadziej w dołach potorfowych lub starych rowach melioracyjnych w całości zarośniętych torfowcami (Buczyński 1998 a i b, Buczyński i Tończyk 2004, Dolný i in. 2008). Nowe stanowisko odpowiada najbardziej właśnie temu ostatniemu rodzajowi siedlisk. Larwy zostały wyłowione tylko w jednym (największym) oczku wodnym tylko na jednym z pięciu kanałów, co nie oznacza, że nie mogą rozwijać się i w pozostałych, z których pobierano tylko pojedyncze próby. Somatochlora arctica jest gatunkiem o silnej fragmentacji zasięgu i ograniczonym obszarze występowania (Bernard i in. 2009). Zagrożona jest przede wszystkim przez zanik i degradację siedlisk, które przez wiele lat traktowane jako nieużytki po zabiegach melioracyjnych i osuszeniu obsadzano sosną. Obecnie mimo, że zabiegów takich zaprzestano baza siedliskowa jest już mocno ograniczona. Siedliska podlegają dalszej degradacji o podłożu klimatycznym – wysychają w skutek ocieplenia, wrażliwe są też na wszelkie ekstremalne sytuacje pogodowe (Buczyński i Tończyk 2004, Bernard i in. 2009). Małe, lokalne, oddalone od siebie populacje mogą w ciągu kilku lat o niesprzyjających warunkach pogodowych ulec całkowitemu zanikowi. Tym bardziej pocieszające jest, że na wykrytym stanowisku stwierdzono zadowalający poziom wody w kanałach z torfowcami. Somatochlora arctica w kontekście regionalnym i europejskim, należy do gatunków ważek o najcenniejszych wartościach dla waloryzacji obszarów i siedlisk, a w szczególności torfowisk wysokich i przejściowych, dla których jest gatunkiem parasolowym (Bernard i in. 2002, Bernard 2004, Sahlén i in. 2004). Jak wykazują Bernard i in. (2002), tylko mała część stanowisk S. arctica w Polsce znajduje się na obszarach chronionych. Pocieszające jest więc, że występowanie tak rzadkiego i zagrożonego gatunku stwierdziliśmy na obszarze o wysokim statusie ochronnym – rezerwacie. W Polsce miedziopierś północna objęta jest ochroną prawną (Rozporządzenie… 2011), umieszczono ją także w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Buczyński i Tończyk 2004) oraz na Czerwonej liście ważek Polski (Bernard i in. 2009). 

Stanowisko i szczegóły obserwacji 

Skróty i symbole: larv. – larwa(y), fot. – dokumentacja fotograficzna w bazie Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego.
woj. opolskie:
* rez. Kamieniec – śródleśne kanały w oddziale 135b boru bagiennego (Nadleśnictwo Olesno, leśnictwo Chudoba, obręb Zębowice), UTM: CB03, 50°49′51″N, 18°17′33″E
08.09.2012: 7 larv., fot.

śródleśny kanał, w którym stwierdzono larwy miedziopiersi północnej (rez. Kamieniec, 08.09.2012), fot. P. Zabłocki

kanały wypełnione torfowcami (rez. Kamieniec, 08.09.2012), fot. P. Zabłocki

Literatura 
Bernard R. 2004. Mity i rzeczywistość – ocena stanu krajowej populacji wybranych gatunków ważek (Odonata), chronionych lub uznawanych za rzadkie w Polsce na tle sytuacji w Europie. [W:] Badania ważek, chrząszczy i chruścików na obszarach chronionych. Materiały II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, 21–23.V.2004, P. Buczyński, E. Serafin, A. Ptaszyńska (red.). Wyd. MANTIS, Olsztyn, 6–7.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G. 2002. Present state, threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland. Nature Conserv. 59 (2): 53–71.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Buczyński P. 1998 a. Somatochlora arctica (ZETT.) in the Janowskie Forests (Lasy Janowskie), SE Poland (Anisoptera: Corduliidae). Notul. odonatol. 5 (1): 8–9.
Buczyński P. 1998 b. Wysychanie torfowisk sfagnowych a występowanie larw ważek (Odonata): obserwacje z Lasów Janowskich (Polska południowo-wschodnia), [W:] 43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Poznań, 4 – 6 września 1998. Materiały zjazdowe. Wiad. entomol. 17 Supl.: 160–161.

Buczyński P., Cichocki W., Rozwałka R. 2010. Ponowne odkrycie Somatochlora alpestris (Sélys, 1840) i nowe stanowisko S. arctica (Zetterstedt, 1840) w Kotlinie Nowatorsko-Orawskiej (Odonata: Corduliidae). Odonatrix 6 (2): 42–46.

Buczyński P., Tończyk G. 2004. Somatochlora arctica (Zetterstedt, 1840), miedziopierś arktyczna. [W:] Polska czerwona księga zwierząt, Bezkręgowce, Z. Głowaciński, J. Nowacki (red.). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków – Poznań, 59–60.
Da Costa J., M. 2010. New data of the Odonata order in the Narew National Park. Odonatrix 6(2): 33–36.
Dolný A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (opolskie and śląskie voivodships). Nat. Siles. Super. 7: 89–91.
Dolný A., Miszta A., Parusel J. 2003. Ważki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa śląskiego (Polska część Górnego Śląska) – wyniki wstępnych badań. Nat. Siles. Super. 7: 93–103.
Dolný A., Miszta A. 2004. Występowanie ważek (Odonata) w czeskiej i polskiej części Górnego Śląska. Wiad. entomol. 23 (3): 133–152.
Dolný A., Bárta D., Waldhauser M., Holuša P., Hanel L. 2008. Vážky České republiky. Ekologie, ochrana a rozšiření. Český svaz ochránců přírody Vlašim, Vlašim. Doucet G. 2010. Clé de détermination des Exuvies des Odonates de France. Société française d’odonatologie, Bois-d’Arcy.
Miszta A., Cuber P. 2009. Nowe stanowiska ważek (Odonata) zagrożonych w Polsce stwierdzonych w latach 2006 – 2008 w województwie śląskim poza obszarami chronionymi. Odonatrix 5(2): 48–54.
Miszta A., Dolný A. 2007. Stanowiska chronionych i rzadkich gatunków ważek w województwie śląskim stwierdzone poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi w latach 2003 – 2005. Odonatrix 3 (1): 9–14.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. Nr 237, poz. 1419.
Sahlén G., Bernard R., Cordero Rivera A., Ketelaar R., Suhling F. 2004. Critical Odonata in Europe. Int. J. Odonatology 7(2): 385–398.
Sawkiewicz L., Żak M. 1966. Ważki (Odonata) Śląska. Rocz. Muz. Górnośl. w Bytomiu (Przyroda) 3: 73–132.
Scholz E.J.R. 1917. Beitrag zur Kenntnis der Odonaten Polens. Z. wiss. Insektenbiol. 13(3/4): 85–96.
Tończyk G. 2010. Ważki (Odonata) Tatr – historia i teraźniejszość. Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem. Zakopane, 2: 101–105. 

Publikacja 
Zabłocki, P., Wolny M. 2012. Pierwsze stanowisko miedziopiersi północnej Somatchlora arctica (Zetterstedt, 1840) (Odonata: Corduliidae) na Opolszczyźnie z komentarzem do listy ważek woj. opolskiego. Parki nar. Rez. Przyr., 31 (3): 87–96.