Szklarnik górski Cordulegaster bidentata - nowy gatunek dla odonatofauny Opolszczyzny

szklarnik górski, fot. M. Wolny

27 lipca 2013 r. podczas rekreacyjnej wycieczki w Góry Opawskie blisko szlaku na Biskupią Kopę zaobserwowaliśmy kilka, latających wzdłuż cieku, osobników szklarnia Cordulegaster sp. Podczas wcześniejszych badań nad ważkami Gór Opawskich obserwowaliśmy jakieś 100 m w dół Bystrego Potoku szklarnika leśnego Cordulegaster boltonii (Zabłocki i Wolny 2012), który to gatunek po raz pierwszy podany był z Biskupiej Kopy już przez Schuberta (1929), a następnie przez Kuńkę i in. (2008). Było więc wielce prawdopodobne, że obserwowane przez nas osobniki należały także do tego gatunku. Jednak obserwowane przez nas ważki, których naliczyliśmy 6 egzemplarzy, wykazywały wyraźne zachowania terytorialne (patrolowały teren wzdłuż potoku w poszukiwaniu samic), a siedlisko nie wyglądało na odpowiednie dla szklarnika leśnego. Był to obszar źródliskowy Bystrego Potoku, który w tym momencie wyglądał jak ledwie sącząca się stróżka wody – miejscami znikająca pomiędzy kamieniami – czyli typowe siedlisko dla drugiego gatunku szklarnika – szklarnika górskiego Cordulegaster bidentata, który to nie był jeszcze nigdy w woj. opolskim stwierdzony. Ważki jednak uparcie latały, nie chciały ani na moment usiąść, a ponieważ nie mieliśmy ze sobą siatki entomologicznej nie udało się ich złapać w celu jednoznacznego oznaczenia gatunku. Dwa dni później uzbrojeni w siatki i aparat wybraliśmy się sprawdzić znalezisko. Nie było tak słonecznie jak poprzednio, ważki przysiadywały na korzeniach wzdłuż potoku – tak więc udało się je sfotografować i złapać w celu oznaczenia. Tak oto mamy nowy gatunek dla odonatofauny Opolszczyzny. Wszystkie cztery złapane osobniki okazały się szklarnikami górskimi. Samce pojawiały się w miejscu, gdzie potok wylewały się na szlak i odlatywały w górę lub w dół cieku, wyraźnie patrolując teren na wysokości zaledwie 20–30 cm nad ziemią. Stanowisko znajduje się w kwadracie UTM XR77 na wysokości 625 m n.p.m. Szklarnik górski zasiedla głównie obszary źródliskowe potoków i strumieni górskich, stwierdzenia z większych cieków są prawdopodobnie wynikiem zniesienia larw przez wodę z terenów wyżej położonych (Bernard i in. 2009). Gatunek w Polsce powszechniej i liczniej występuje jedynie na terenie Karpat i Pogórzy Karpackich, mała oderwana wyspa stanowisk znajduje się w Górach Świętokrzyskich (Bernard i in. 2009). W woj. śląskim stwierdzany był w Beskidzie Śląskim i Żywieckim (Miszta 2010), w woj. dolnośląskim znany jest z kilku współczesnych nie do końca precyzyjnie określonych stanowisk w Sudetach Zachodnich (Borkowski 1999, Bernard i in. 2009) oraz zupełnie niedawnych obserwacji z Gór Stołowych w Sudetach Środkowych i Gór Złotych w Sudetach Wschodnich (Smolis i in. 2012). Zastanawiające jest, że gatunek ten nie został wcześniej wykryty w Górach Opawskich, wszak miejsce to, zarówno w okresie historycznym jak i współczesnym, chętnie eksplorowane było i jest przez entomologów. Być może przeoczono go ze względu na obecność stanowisk szklarnika leśnego, który wykazywany był z Bystrego Potoku kilkukrotnie (Schubert 1929, Kuńka i in. 2008, Zabłocki i Wolny 2012), a pewne odróżnienie tych dwóch gatunków wymaga wykonania zdjęć siedzącemu osobnikowi lub jego odłowienia. Możliwe jest także, że zasiedlenie obszaru źródliskowego Bystrego Potoku nastąpiło całkiem niedawno np. z czeskiej części Gór Opawskich i dlatego wykrycie jego nastąpiło dopiero teraz. Gatunek ten jednak nie był wykazywany po czeskiej stronie Biskupiej Kopy, a dane tylko z jednego z czterech pól atlasowych położonych w pobliżu, pochodzą z przedziału lat 1990–2007, z pozostałych trzech natomiast z lat 1950–1989 (Dolný i in. 2008).

Stanowisko i szczegóły obserwacji 
Skróty i symbole: coll. – okaz(y) w kolekcji Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego (leg. et det. Piotr Zabłocki et Michał Wolny), fot. – dokumentacja fotograficzna w bazie Działu Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego.
woj. opolskie:
* źródlisko Bystrego Potoku w masywie Biskupiej Kopy, Park Krajobrazowy Góry Opawskie, UTM: XR77, 50°15′35″N, 17°26′26″E
27.07.2013: 6♂♂ (bez pewnego oznaczenia gatunku)
29.07.2013: 4♂♂ w tym 1♂ coll., fot.

szklarniki górskie często przysiadały na gałęziach, pniach i korzeniach w nasłonecznionych miejscach (źródlisko Bystrego Potoku, Biskupia Kopa, 29.07.2013), fot. P. Zabłocki

charakterystyczna cecha gatunku - brak dodatkowych żółtych plamek na końcach 5-8 segmentów odwłoka, które obecne są u szklarnika leśnego, fot. P. Zabłocki

czarny trójkąt potyliczny widoczny pomiędzy oczami - jest żółty u szklarnika leśnego, fot. P. Zabłocki

charakterystyczna cecha gatunku - dwa ząbki na dolnej powierzchni górnych przydatków analnych samca, fot. P. Zabłocki

samce przemykały na niewielkiej wysokości nad źródliskiem Bystrego Potoku, fot. P. Zabłocki

patrolujące samce latały wzdłuż ledwie sączącego się cieku, fot. P. Zabłocki

ważki wylatywały także na szlak w miejscu gdzie potok się na niego wylewał, fot. P. Zabłocki

samce szczególnie chętnie patrolowały nasłonecznione miejsca wzdłuż potoku, fot. P. Zabłocki

Literatura 
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, ss. 256.
Borkowski A. 1999. Ważki (Odonata) byłego województwa jeleniogórskiego. Przyroda Sudetów Zachodnich, 2: 37–56.
Dolný A., Bárta D., Waldhauser M., Holuša P., Hanel L., i in. 2008. Vážky České republiky. Ekologie, ochrana a rozšiření. Český svaz ochránců přírody Vlašim, Vlašim, ss. 672.
Kuńka A., Hebda G., Łęgowska D., Świerad R. 2008. Faunistical data on selected species of dragonflies (Insecta: Odonata) in the Opole Province (Southwest Poland). Opole Scientific Society Nature Journal, 41: 101–105.
Miszta A. 2010. Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, ss. 40. 
Schubert K. 1929. Die Odonaten der Umgebung von Neustadt O.-S. Zeitschrift für wissenschaftliche Insektenbiologie, 24 (4–5): 178–189. 
Smolis A., Kadej M., Bena W., Malkiewicz A., Zając K., Mańkowska-Jurek D., Rąpała R. 2012. Nowe dane o rozsiedleniu ważek (Insecta: Odonata) na Śląsku. Przyroda Sudetów, 15: 57–66. 
Zabłocki P., Wolny M. 2012. Materiały do poznania niektórych chronionych, rzadkich i interesujących ważek (Insecta: Odonata) Śląska. Opolski Rocznik Muzealny, 19 (2): 9–48.

Publikacja w przygotowaniu
Opis naszego odkrycia znajduje się także na stronie www.wazki.pl